Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi
31
2. Nəzəriyyə prosesin, obyektin müəyyən xassələrinin tam təsvirini
mümkün etməlidir, yəni bu sahədə bütün sınaq nəticələri nəzəriyyənin ilk
bazası olan prinsip, anlayış, abstraktsiya, ideallaşdırma və aksiomların
köməyi ilə təsvir olunmalıdırlar.
3. Nəzəriyyəyə daxil olan komponentlər arasındakı əlaqələr izah
olunmalıdırlar. Bir müddəadan başqasına keçidə imkan verən müna-
sibətlər formalaşdırılmalıdır.
4. Nəzəriyyə daxilində inkarlıq olmamalı və onun sınaq nəticələri ilə
uyğun gəlməsi təmin edilməlidir.
Qeyd olunan tələbatları ödəyən nəzəriyyələr müəyyən göstəricilərinə
görə fərqlənirlər. Bu göstəricilərə evristiklik, konstruktivlik və sadəlik
aiddir.
Nəzəriyyənin evristikliyi onun proqnozlaşdırılmış və izahedici imkan-
larını əks etdirir. Bu həqiqi nəzəriyyə üçün əsas arqument sayılır. Burada
onu demək yerinə düşərdi ki, nəzəriyyənin riyazi aparatı vacib rol oynayır.
O, dəqiq kəmiyyət proqnozları verməklə, daha yeni proseslərin kəşfinə
aparır.
Konstruktivlik dedikdə nəzəriyyənin əsas müddəa, prinsip və
qanunlarını müyyən qaydalar üzrə sadə yoxlanması nəzərdə tutulur.
Nəzəriyyənin sadələyi ümumiləşdirilmiş qanun və məlumatların ixtisar və
sıxlaşdırılması sayəsində əldə edilir. Nəzəriyyəni təkçə statistik yox, həm
də dinamiki qiymətləndirmək olar. Nəzəriyyə növü nə qədər çox faktlara
aid edilərsə, o daha çox üstünlüyə malik olur.
1.6. Mövzunun seçilməsi və elmi–tədqiqat işlərinin planlanması
Mövzunun seçilməsi elmi–tədiqiqat işlərinin hazırlanması mərhələsində
önəmli yer tutur. Elmi mövzu ya müəyyən elmi istiqamətə, ya da elmi
problemə aid edilə bilər. Elmi istiqamət dedikdə elmin müəyyən sahəsində
fundamental, nəzəri və ya eksperimental məsələlərin həlli ilə məşğul olan
elmi kollektivin fəaliyyət sahəsi nəzərdə tutulur. Məsələn, iqtisadçıların
elmi–tədqiqatları „iqtisadiyyat“ adı altında ümumi istiqaməti əhatə edir.
Onun daxilində müxtəlif istiqamətlər seçmək mümkündür: iqtisadiyyat
nəzəriyyəsi, iqtisadi analiz, vergilərin müəyyənləşdirilməsi, dünya iqtisa-
diyyatı, təşkiletmənin iqtisadiyyatı. İstiqamətin struktur elementləri
Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi
32
kompleks problem, mövzu və suallardan ibarətdir. Elmi problem –
mürəkkəb nəzəri və praktiki məsələlərin, elmi-tədqiqat işlərinin top-
lumudur. Problem tədqiqatın əsas sahəsini əhatə edir və perspektiv dəyərə
malikdir.
Problemlər bir çox mövzulardan irəli gəlir. Mövzu – müəyyən elmi–
tədqiqat sahəsini əhatə edən elmi məsələdir. O, elmi suallara əsaslanır.
Elmi sual deyəndə nisbətən kiçik, konkret elmi məsələ nəzərdə tutulur.
Mövzular nəzəri, praktiki və ya qarışıq olurlar. Nəzəri mövzular adətən
ə
dəbiyyatlardan istifadə edilməklə işlənir. Praktiki mövzular faktların
öyrənilməsi, ümumiləşdirilməsi və analizi əsasında yerinə yetirilir. Qarışıq
mövzularda hər iki metoddan istifadə edilir.
Mövzunun işlənməsində konkret tapşırıq qoyulur: yeni konstruk-
siyanın, proqressiv texnologiyanın, yeni metodikanın işlənməsi və s.
Mövzunu dəqiqləşdirmədən öncə milli və beynəlxalq ədəbiyyatlar
araşdırılır. Problemin qoyuluşu çətin proses olub, bir neçə mərhələdən
ibarədtir.
Birinci mərhələ – problemin qoyulması. Araşdırılan elmi istiqamətdəki
ziddiyətləri analiz edərək əsas sual–problem formulə edilir və gözlənilən
nəticə ümumi formada təsvir edilir.
İ
kinci mərhələyə – struktur problemlərin işlənməsi daxildir. Bu zaman
mövzu, alt mövzular və suallar seçilir. Bu komponentlərin kompozisiyası
problem ağacını təsvir edir.
Üçüncü mərhələdə – problemin aktuallığı əsaslandırılır. Bunun üçün hər
mövzuya aid bir neçə ziddiyyət qoyulur, sonra analiz və elmi yaxınlaşma
metodu əsasında ziddiyyətlər tədricən aradan qaldırılır və seçilən
mövzunun real əhəmiyyəti göstərilir.
Problemi əsaslandırdıqdan və onun strukturunu müəyyənləşdirdikdən
sonra elmi işçi mövzunun seçilməsini sərbəst həyata keçirir. Bir çox
alimlərin fikrincə mövzunun seçilməsi elmi işin icrasından daha çətin və
məsuliyyətli sayılır.
Seçilən mövzu aktual, hal–hazrda həlli tələb olunan olmalıdır. Bu əsas
tələblərdən biridir. Aktuallığı dəyərləndimək üçün meyar yoxdur. Nəzəri
elmi sahələrdə adətən mövzunun aktuallığını tanınmış alimlər təyin edirlər.
Texniki sahələrdə isə bu gözlənilən iqtisadi effektlə ölçülür.
Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi
33
Mövzu yeni elmi məsələnin həllini şərtləndirməlidir. Bu o deməkdir ki,
bu mövzu seçilən formada heç vaxt işlənməyib. Təkrarlamaya yol verilmir.
Elmi–tədqiqat işlərinin planlanması onun rasional təşkili üçün böyük
ə
həmiyyət daşıyır. Bunun əsasında elmi–tədqiqat institutlarının qarşısında
kompleks problemlərin həlli qoyulur. Planlama prosesində aşağıdakı mər-
hələlər fərqləndirilir.
İş
çi proqram – tədqiqatın məqsədi və hipotezlər nəzərə alınmaqla
işlənmiş ümumi konsepsiyadır. Adətən iki hissədən ibarətdir: metodoloji
və prosedur. Metodoloji hissəyə aşağıdakı bölmələr daxildir:
Problemin və ya mövzunun formulə edilməsi;
Tədqiqat obyektlərinin və predmetinin təyini;
Tədqiqatın məqsədi və problemin qoyuluşu;
Əsas anlayışların interpretasiyası;
İşçi hipotezlərin formulə edilməsi.
Problemin qoyulması – həll olunacaq məsələlərin müəyyənləşdirilmə-
sinə və ya elmi–praktiki işlərə yönəlirlər. Sosial problem dedikdə cəmiy-
yətdə mövcud olan sistemlərin və onun ayrı–ayrı elementlərinin inkişa-
fındakı ziddiyyətlər nəzərdə tutulur.
Elmi problem – cəmiyyətin tələbləri haqqında biliklər və onların yerinə
yetirilməsi yolları və vasitələri haqqındakı biliklər arasındakı ziddiy-
yətlərdir.
Tədqiqatın obyekti və predmetinin təyini elmi–tədqiqat işlərində əsas
metodoloji mərhələ sayılır.
Tədqiqat obyekti – ziddiyyətlərlə dolu olan proses olub, problemli
situasiya
yaradır. Tədqiqat predmeti – araşdırılan obyektin böyük praktiki
və nəzəri əhəmiyyəti olan xassəsidir. Məsələn, əgər elmi işin mövzusu
kredit–pul tənzimlənməsinin mexanizminin formulə edilməsinə həsr
edilərsə, onda tədqiqat obyekti kimi kredit–pul tənzimləmə sistemi,
predmeti isə iqtisadiyyatın kredit–pul tənzimlənməsi mexanizmidir.
Tədqiqatın məqsədi – işin ümumi şəkildə gözlənilən nəticələrinin əldə
olunmasına tərəf yönəldilməsidir. Tədqiqatın obyekti və predmeti seçil-
dikdən sonra onun məqsədi təyin edilir. Adətən məqsədlər qısa formada
ifadə olunsada da onun dəqiqliyi ümumi işin axınına önəmli dərəcədə təsir
Dostları ilə paylaş: |