MergedFile

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
 
34 
edir.  Nəzəri  olaraq  iddia  edilir  ki,  qoyulan  məqsədə  çatdıqdan  sonra 
qoyulmuş  problem  tam  həll  edilmiş  sayılır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
humanitar  və  təbiət  elmlərində  çalışan  tədqiqatçılar  dissertasiyanın  işlən-
məsi  zamanı  tədqiqatın  məqsədinin    formulə  edilməsində  qeyri-dəqiqliyə 
yol verirlər. Burada hər bir tədqiqatın özəyi sayılan, gözlənilən elmi biliyin 
ə
ldə  olunması  əvəzinə  praktiki  məqsədlər  göstərilir.  Məsələn:  “prosesin 
təkmilləşdirilməsi..”,  “effektivliyin  artırılması..”  və  s.  buna  aiddir.  Bu 
halda  effektivliyin  artırılmasına  şərait  yaradan  elmi  biliyi  önə  çəkmək 
məqsədəuyğun sayılır [5]. 
Tədqiqat  məsələsi  –  araşdırma  ərəfəsində  həlli  tələb  olunan  məsələlər-
dir. 
Ə
sas anlayışların interpretasiyası – əsas anlayışların izah olunmasıdır. 
Nəzəri interpretasiya araşdırılan anlayışların xassələrini və onların digərləri 
ilə əlaqələrinin məntiqi analizindən ibarətdir.  
Empirik interpretasiya – əsas nəzəri anlayışların empirik göstəricilərinin 
təyini olaraq, onları müşahidə olunan faktların dilinə çevirməkdir.  
Hipotezlərin  formulə  edilməsi  tədqiqat  məsələlərinin  həlli  yolunda 
vacib  alət  hesab  edilir.  Tədqiqat  proqramında  bir  və  ya  bir  neçə  hipotez 
qoyula  bilər.  Konkret  elmi–tədqiqat  işi  araşdırılan  obyekt  haqqında  
məlumatlardan asılı olaraq qurulan prinsipial plana əsasən həyata keçirilir. 
Araşdırma  planları  kəşfiyyat,  analitik  və  eksperimental  olurlar.  Kəşfiyyat 
xarakterli  planlardan  xassələri  qaranlıq  olan,  tam  məlum  olmayan  
obyektlərin  tədqiqində  istifadə  olunur.  Belə  planın  işlənməsinin  məqsədi 
problemin  dəqiqləşdirilməsi  və  hipotezin  formulə  edilməsindən  ibarətdir. 
Bu,  mövzuya  aid  ədəbiyyatın  olmaması  və  ya  azlığı  zamanı  baş  verir. 
Analitik  planlar  obyektin  və  tədqiqatın  predmeti  müəyyən  olduqda  və 
hipotez  qoyula  bildikdə  tətbiq  tapır.  Planın  məqsədi  bu  hipotezin 
yoxlanmasından, obyekti səciyyələndirən faktların təsvirindən ibarətdir. 
Eksperimental  plan  elmi  problem  və    hipotez  qoyulduqda  həyata 
keçirilir.  Burada  obyektlə  ona  təsir  edən  amillər  arasında  əlaqə 
müəyyənləşdirilir.  Proqramın  prosedur  hissəsində  tədqiqat  metodunun 
seçilməsi  əsaslandırılır;  metodlarla  məqsədlər,  tapşırıqlar  və  hipotezlər 
arasındakı əlaqələr göstərilir. 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  35 
1.7. Elmi–tədqiqat işinin refleksiv fazası
  
Elmi–tədqiqat işinin refleksiv fazasına keçməzdən öncə bu anlayışın nə 
demək olduğuna baxaq.  
“Refleksiya” termini ilk dəfə olaraq J.Lokk tərəfindən işlədilmişdir. Bu 
termin  fəlsəfənin  müxtəlif  sahələrində  fərqli  mənalara  malikdir  [16]. 
“Refleksiya” anlayışı (lat.  Reflexio – geriyə müraciət) subyektin (insanın) – 
özü-özünə və şüuruna, xüsusi olaraq öz şəxsi aktivliyinin məhsuluna və ya 
onun analizinə müraciətidir. Refleksiyanı əsasən üç növə bölürlər [16]: 
 Elementar  refleksiya:  biliklərin  və  hərəkətlərin  analizi,  onların 
sərhədi və mənaları nəzərdə tutulur; 
 Elmi  refleksiya:  nəzəri  biliklərin  aid  olduğu  sahənin  metodlarının 
köməyi ilə tənqidi və analizidir;    
 Fəlsəfi refleksiya:  mövcud  olanın  və  təfəkkürün,  ümumilikdə  insan 
mədəniyyətinin  dərk edilməsini əhatə edir. 
Çox vaxt fəlsəfədə refleksiya dedikdə şəxs özünün öyrənilməsinə müra-
ciəti, öz düşüncəsi haqqında düşünmək başa düşülür. Bu bölmədə isə söh-
bət elementar refleksiyadan gedir.  Subyektin refleksiyası, yəni onun özü-
nün reallıq haqqındakı öz şəxsi düşüncələrinin, həmçinin fəaliyyətinin dərki 
avtorefleksiya adlanır. Bir çox humanitar tədqiqatlarda da elə avtorefleksiya 
nəzərdə tutulur.  İkinci  dərəcəli  refleksiyada isə söhbət  bir subyektin  digər 
subyektin düşünmə tərzi haqqında düşüncələrindən gedir. Məsələn, tərbiyə-
çinin məktəbdə uşağın davranışını izləməsi. 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, refleksiya və qiymətləndirmə elmi işin 
təkcə refleksiv fazasına aid olmayıb, bütün proses boyu müəllifin işin aralıq 
nəticələrinin daimi qiymətləndirməsi, həmçinin onların və elmi fəaliyyətin 
refleksiyasını aparır. 
Elmi–tədqiqat  işlərinin  refleksiya  fazasına  ətraflı  nəzər  salaq.  Məsələ 
ondadır ki, tədqiqatçı nəticəni əldə etdikdən sonra, onu refleksiya etməlidir. 
O  geriyə  müraciət  edərək  başlanğıc  və  son  durumları  müqayisə  etməli  və 
alınmış nəticəni dəyərləndirməlidir.  
 Elmi  nəticələrin  qiymətləndirilməsinə  digər  tədqiqatçıların  əldə 
etdikləri  nəticələr  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  edir.  Məsələn,  istənilən 
dissertasiya  işi  bir  nəfərin  əməyinin  nəticəsi  olsa  da  o  iş  prosesində  araş-

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
 
36 
dırılan  mövzuya  dair  çoxlu  sayda  alimlərin  fikirlərini  nəzərə  alır. 
Laboratoriya, kafedra və elmi tədbirlərdə aparılan müzakirələr işin ümumi 
gedişinə  təkan  verir.  Bir  sözlə,  bir  nəfərin  gördüyü  işdə  bu  və  ya  digər 
dərəcədə digərlərinin də payı vardır. 
Elmi–tədqiqatların 
refleksiyasında 
(müəllifin 
özü 
tərəfindən 
qiymətləndirilməsi)  əlbəttə  ki,  onun  elmi  mütəxəssislər  tərəfindən 
tanınması  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  vacib  amil  üçün  elmi  işin 
nəticələrinin  çap  olunması  şərtdir.  Məqalənin  çapının  refleksiyaya  təsiri 
onun hansı mətbuat orqanında çap olunmasından asılıdır. Tirajı böyük olan 
jurnallarda  çıxan  məqalənin  tanınma  ehtimalı  əlbəttə  yüksəkdir.  Bundan 
ə
lavə hər bir jurnalda elmi kollektiv fəaliyyət göstərir və onlar çap olunan 
materialın  məzmunu,  onun  elmi  və  praktiki  əhəmiyyətini  dəqiq 
yoxlayandan  sonra  çapa  icazə  verirlər.  Bunun  özü  artıq  tədqiqatın 
nəticələrinin  müəyyən  qrup  mütəxəssis  tərəfindən  tanınması  deməkdir. 
Kitab  və  monoqrafiyaların  çapı  da  eyni  tərzdə  baş  verir.  Kitabların  çapı 
hal–hazırda asanlıqla başa gəldiyi halda, onun geniş kütlə tərəfindən qəbul 
edilməsi  elə  də  asan  məsələ  deyil.  Ona  görə  də,  Qərbdə  müəllif  yalnız 
satılan  kitabların  sayından  asılı  olaraq  honorar  alır.  Yerinə  yetirilmiş  işin 
cəmiyyət  tərəfindən  tanınmasının  digər  növü  dissertasiya  işlərinin 
müdafiəsidir.  
Artıq  son  vaxtlar  elmi  işlərin  səviyyəsini  qiymətləndirmək  üçün 
beynəlxalq  aləmdə  “işlərdən  sitat  gətirilmə  sayı”  kriteriya  kimi  götürülür. 
Bu o deməkdir, müəllifin elmi işi kənar mütəxəssislərin işlərində neçə dəfə 
sitat və ya mənbə kimi göstərilib. 
Elmi  işlərin  tanınması  və  qəbul  edilməsi  üçün  tədqiqatçının  elmi 
tədbirlərdə iştirakı  vacib sayılır.  Belə  yerlərdə  digər mütəxəssislərlə şifahi 
kontakta girən şəxs öz işi haqqında elə oradaca rəy əldə edə bilər. Sosioloji 
araşdırmalar göstərmişdir ki, alim konfranslarda baş tutan elmi çıxışlardan 
yalnız  30%  məlumat  əldə  edə  bilir  [5].  Yerdə  qalan məlumatları  o  qeyri–
rəsmi söhbətlər əsnasında qazanır. 
Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  özünə  qiymətvermə  və  öz  işlərinin 
refleksiyası tədqiqatçının bütün iş prosesi boyunca baş verir: elmi ideyanın 
işlənməsindən tutmuş  onun  çapına  qədər.  Bundan əlavə  tamamlanmış  işin 
qiymətləndirilməsi  və  refleksiyası  daha  vacib  rol  oynayır.  Burada 

---