Elmi işlərin tərtibi
49
2. ELMİ İŞLƏRİN TƏRTİBİNƏ DAİR ÜMUMİ ANLAYIŞLAR
2.1
Elmi işin mərhələləri
Ə
vvəlki bölmədə bu haqda fəlsəfi baxımdan ətraflı söhbət açıldığından,
burada elmi işin mərhələləri konkret olaraq mövzu seçildikdən sonra tələbə
və ya elmi işçi tərəfindən hansı növbəti məsələlərin həll edilməsi misalında
izah edilir.
Şəkil 2.1. Elmi işin yerinə yetirilmə mərhələləri.
Qoyulmuş elmi tapşırığın həllində görüləcək işlər aşağıdakı mərhələlərə
bölünür [28]:
Elmi işlərin tərtibi
50
İ
lkin (məqsəd) mərhələ: Tələbə və ya elmi işçi seçilmiş mövzunun elmi
araşdırılmasına başlayır. İlk növbədə məqsədin axtarılması və formulə
edilməsinə cəhd edilir.
İ
cra mərhələsi: Bu mərhələnin əsas tərkib hissəsi iş planının tərtibi,
materialların toplanması, verilənlərin qeyd olunması, toplanmış verilən-
lərin (məlumatların) məqsədyönlü meyarlar əsasında strukturlaş-
dırılması və qiymətləndirilməsindən ibarətdir.
Nəticə mərhələsi: Qiymətləndirilmiş verilənlər (ədəbiyyatlar, seçilmiş
məlumatlar) nəticə şəklində təsvir və ya prezentasiya olunur. Bu
mərhələdə diplom və ya layihə işinin yazılı şəkildə hazırlanması baş
verir.
Bu kitabda təsvir olunmuş “Ədəbiyyatla işləmə” (III fəsil), “Materialın
oxunması” (IV fəsil) icra mərhələsinə, “Əlyazmanın hazırlanması” (V fəsil)
və “Elmi işin nəticələrinin prezentasiyası” (VI fəsil) isə nəticə mərhələsinə
aiddirlər.
Soldakı şəkil elmi işin yerinə yetirilməsi prosesini yaxından öyrənməyə
imkan verir (şəkil 2.1).
2.1.1. Mövzunun seçilməsi
Tədqiqat mövzusunun seçilməsi kurs, buraxılış işlərinin və ya
layihələrin icrasına hazırlığın əsas mərhələsi sayılır. Onların uğurlu tərtibi
işin ümumiyyətlə müvəffəqiyyəti üçün çox vacibdir. Mövzu düzgün
seçilmədikdə verilmiş vaxt çərçivəsində tələbə və ya elmi işçinin qarşıya
qoyulan məqsədə çatması mürəkkəbləşir. Bu onunla bağlıdır ki, bəzi
mövzularda yaxın gələcəkdə tədqiqat nəticəsində müsbət nəticələr almaq
mümkündür, amma elə sahələr də var ki, bunu etmək çətindir. Başqa sözlə
elmdə heç də həmişə maraqlı görünən bütün problemləri məhsuldar
öyrənmək olmur. Çox vaxt tələbələrə mövzuların siyahısı təqdim olunur.
Bundan əlavə tələbə özü maraqlandığı tədqiqat mövzusunu da təklif edə
bilər və bu elmi rəhbərin razılığı ilə təsdiq oluna bilər. Elmi mövzuların
təsdiqedilmə proseduru yalnız məhsuldar olmayan işlərin qarşısının
alınmasına yönəlir.
Nəzəri və praktiki cəhətdən işlənməsini gözləyən çoxlu sayda mövzular
mövcuddur. Burada bəzi ümumi vəziyyətin və tövsiyyələrin tələbələrə
Elmi işlərin tərtibi
51
çatdırılması onlara mövzu seçimində yardım etmiş olar. Tövsiyyələrə
aşağıdakılar aiddir:
İşin mövzusunu tədqiqat predmeti təyin etdiyindən ilk növbədə tələbə
tədqiqatın obyektini və onun predmetini müəyyənləşdirməlidir.
Mövzunun seçilməsinin ən vacib meyarı onun aktuallığı sayılır.
Mövzunun aktuallığı dedikdə onun xalq təsərrüfatı, cəmiyyət üçün
qiyməti başa düşülür, yəni qeyd olunan sahələrin tələbatını ödəmək
üçün qarşıda duran məsələlərin həllində bu mövzunun vacibliyi
nəzərdə tutulur. Məsələn, “Müəssisənin administrativ prinsiplər əsa-
sında idarə sisteminin təkmilləşdirilməsi” mövzusu aktual deyil.
Bunun əksinə “Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisənin fəaliyyətinin
idarə mexanizmləri” aktual mövzu sayılır.
Mövzunun yeniliyi yeni, tədqiq olunmamış obyektlərin araşdırılması
və ya məlum obyektlərin qeyri–ənənəvi nöqteyi–nəzərdən, qeyri–
ə
nənəvi metodlarla tədqiqi ilə təmin olunur.
Mövzunun perspektivliyi onun gələcəkdə daha geniş şəkildə
araşdırılması imkanlarını əhatə edir. Məsələn, kurs işində yerinə
yetirilən perspektiv mövzu tələbəyə gələcəkdə onu buraxılış və hətta
dissertasiya işində də araşdırmaq şansı verir.
Tələbənin seçdiyi mövzu onun təhsil aldığı sahənin əsas inkişaf
istiqamətinə, eyni zamanda ali məktəbin məşğul olduğu elmi istiqa-
mətə uyğun gəlməlidir. Elmi istiqamət deyəndə vaxtaşarı bu və ya
digər elmi problemlərin həllinə çalışan ali məktəb kollektivinin məşğul
olduqları elmi–tədqiqatlar sahəsi başa düşülür. Elmi istiqamət
müxtəlif elmi problemlərə bölünür. Bir neçə kollektiv onların həlli ilə
iki il və ya daha artıq müddətdə məşğul olur. Hər bir elmi problem bir
çox mövzulardan ibarətdir. Mövzu elmi–tədqiqatın müəyyən sahəsini
ə
hatə edən elmi tapşırıqdır. O, bir çox elmi suallara əsaslanır. Elmi
sual dedikdə nisbətən kiçik elmi məsələlər nəzərdə tutulur. Verilmiş
mövzu üzrə araşdırma fərdi və ya kollektiv şəkildə, elmi işçilər qrupu
tərəfindən icra olunur.
Tələbə tərəfindən seçilmiş mövzu onların gələcək praktiki işlərində
Elmi işlərin tərtibi
52
ixtisaslaşmış şəkildə tətbiqinə imkan verən metodlar arsenalına və
təhsilin profilinə uyğun gəlməlidir. Ancaq bu o demək deyil ki,
tədqiqat prosesində mövzu əsas ixtisas fənninin sərhəddindən kənara
çıxa bilməz. Əksinə, tələbə mövzunun seçilməsində tədqiqatın aparıl-
masındakı sualları həmçinin qarışıq fənlərdən quraşdıra bilər. Seçilmiş
mövzunun tədris olunan fənnə uyğun olması tələbi, tələbənin tədqiqat
nəticəsində əldə etdiyi nəticələri kurs və buraxılış işlərində, hesabat-
larda istifadə edəbilmə şərtindən irəli gəlir.
Mövzunun seçilməsi zamanı onun həmçinin birbaşa təhsil məktəbində
icra olunma imkanı da araşdırılmalıdır. İlk növədə seçilmiş mövzunun
işlənməsi üçün tədris prosesində tələbəyə verilən zaman kəsiyi nəzərə
alınır. Bundan əlavə mövzunun işlənməsinin material və malliyə
baxımından mümkünlüyü hərtərəfli öyrənilməlidir. Təcrübələr göstərir
ki, tələbə tərəfindən mövzunun seçilməsində onun kafedranın elmi–
tədqiqat işlərinin istiqamətinə uyğunluğu böyük rol oynayır. Məsələn,
tələbə buraxılış işini elmi rəhbərin, müəllimin rəhbərliyi altında icra
edir. O, yalnız rəhbərindən tövsiyyə və göstərişləri o zaman ala bilər
ki, mövzu rəhbərin məşğul olduğu elmi istiqamətə uyğun gəlsin. Digər
tərəfdən elmi rəhbər ilə tələbənin maraqlarının üst–üstə düşməsi
tələbənin işinə marağı artırır, onun yerinə yetirilmə prosesini
sürətləndirir, iş metodlarının axtarılmasını asanlaşdırır. Onu da qeyd
etmək lazımdır ki, tələbə mövzunu seçməkdən öncə bu sahədə mövcud
olan ədəbiyyat mənbələri ilə yaxından tanış olmalıdır.
2.1.2. Mövzunun refleksiyası
Tələbə mövzunu götürdükdən sonra onun köklü refleksiyası ilə məşğul
olmalıdır. Bu iki istiqamətdə aparılır. Bir tərəfdən tələbə “qoyulmuş möv-
zunun işlənməsi prosesində mən hansı töhfəni verə bilərəm?” sualına
cavab axtarmalıdır. Elmi işin nəzəriyyə, empiriya və ya metodun işlənməsi
ilə bağlı olduğu aydınlaşdırılmalıdır. İş prosesində mütləq bu və ya digər
məsələlərlə bağlı dəyişmələr baş verəcək, belə ki, müəyyən bölmə əvvəldə
nəzərdə tutulduğundan daha ətraflı, digəri isə nisbətən yığcam işlənməli
olur. Əksər hallarda verilənlərin toplanması (ədəbiyyatlarla işləmə) və
Dostları ilə paylaş: |