Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2015

---

Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2015 

70 

V.ƏHMƏDOV,

 

S.HÜSEYNOV,

 

F.MƏMMƏDOV,

 

T.KƏRİMLİ 

BRENT

 

NEFTİ

 

OPSİYONLARINDAN

 

NEYTRAL

 

RİSKLİ

 

EHTİMAL

PAYLANMASININ

 

ƏLDƏ

 

OLUNMASI 

XÜLASƏ 

Tədqiqat  işində  biz  neft  məhsulu  üzrə  Amerika  tipli  alma  (satma)  opsiyonlarından 

istifadə etməklə neft qiyməti üzrə gözləntilərə dair neytral riskli ehtimal paylanmasını 

hesablayırıq.  Bu  məqsədlə  biz  üç  fərqli  metodologiyadan  –  ehtimal  paylanmasının 

kerneli  (qeyri-parametrik),  Şimko  (1993)  və  Datta  və  digərlərinin  (2014)  yarı-

parametrik və Bahra (1997) və Melik və Tomasın (1997)parametrik yanaşmalarından 

istifadə  edirik.  Neft  qiyməti  üzrə  gözləntiləri  üzrə  ehtimal  paylanmasının 

hesablanması  nəinki  bazarın  orta  gözləntisini  hesablamağa,  həm  də  qiymət 

gözləntilərinin  müxtəlif  momentlərinin  qiymətləndirilməsinə  imkan  verir.  Tədqiqat 

işi  bazar  iştirakçılarının  gözləntilərini  modelləşdirərək  hadisə  təhlili  zamanısiyasət 

qurucularının işini asanlaşdırmaq və onların qlobal şoklara qarşı daha çevik tədbirlər 

görməsinə  köməklik  göstərmək  məqsədi  güdür.  Məqalədə  hadisə  təhlilinə  nümunə 

üçün yaxın keçmişdəki Yəmən konflikti və OPEK-in bir ümumi yığıncağında alınan 

qərarların  təsirinə  baxılır.  Araşdırma  işi  qiymətləndirmə  üçün  tətbiq  edilən 

metodologiyaların  ehtimal  paylanmasının  hesablanması  və  hadisə  təhlili  zamanı 

adekvat  nəticələr  nümayiş  etdirdiyini  göstərir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  məqalə  neft 

qiymət  gözləntiləri ilə bağlı qiymətləndirmələri əhatə  etsə də, burada istifadə olunan 

metodologiyalar  asanlıqla  digər  maliyyə  bazarlarında,  məsələn,  beynəlxalq  valyuta 

bazarlarında və ya LIBOR və s. bazarında gözləntiləri öyrənmək üçün də tətbiq oluna 

bilər.   

Açar sözlər: neft opsiyon qiymətləri, neytral riskli ehtimal paylanması, hadisə təhlili 

Giriş 

Maliyyə  bazarları  həm  bazar  iştirakçıları,  həm  də  tənzimləyici  qurumlar  üçün 

qiymətli  informasiya  mənbəyidir.  Burada  ticarəti  aparılan  maliyyə  alətləri  bazar 

iştirakçılarının  gözləntiləri  haqqında  dəyərli  məlumat  əldə  etmək  üçün  əvəzedilməz 

fürsətlər təqdim edir.  

Tənzimləyici  qurumların  praktikasında  maliyyə  bazarlarının  məlumat  mənbəyi  kimi 

diqqətlə  izlənməsi  xüsusi  yer  tutur.  Belə  ki,  tənzimləyici  qurumlar  aldığı  siyasət 

qərarlarının  və  ya  həyata  keçirdiyi  tədbirlərin  iqtisadi  proseslər  üzərində  təsirlərini 

---

Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2015 

 

71 

 

əhəmiyyətli gecikmə ilə müşahidə edir. Çox vaxt, siyasət qərarlarının transmissiyası 

və  gözlənilən  nəticəni  verməsi  üçün  1  ildən  çox  vaxt  tələb  olunur.  Məsələn,  bir  çox 

hallarda  mərkəzi  bankların  inflyasiya  hədəfinə  nail  olması  üçün  tələb  edilən  müddət 

1.5-2  il  təşkil  edir.  Lakin  maliyyə  bazarları  yaxşı  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  mərkəzi 

bankın verdiyi siyasət qərarlarının təsirini ölçməsi üçün 1.5-2 il gözləməsinə ehtiyac 

yoxdur.  Belə  ki,  bazar  iştirakçıları  fasiləsiz  şəkildə  siyasət  qərarlarını  və  onların 

iqtisadiyyat  üzərində  gözlənilən  təsirlərini  maliyyə  aktivlərinin  qiymətlərinə  daxil 

edir.  Bu  halda,  maliyyə  aktivlərinin  qiymətlərindəki  dəyişmələri  yaxından  müşahidə 

edən mərkəzi banklar siyasət qərarlarının bazar iştirakçılarının gözləntiləri üzərindəki 

təsirlərini heç bir gecikmə olmadan, eynidövrlü qaydada ölçə bilirlər. 

Maliyyə  bazarlarının  rolu  yalnız  bazar  iştirakçılarının  gözləntiləri  ilə  bağlı  qiymətli 

məlumat  mənbəyi  kimi  çıxış  etməsi  ilə  məhdudlaşmır.  Onlar  həm  də,  makroiqtisadi 

vəziyyətlə bağlı ən son informasiyanı və tendensiyaları özündə ehtiva edir. Məlumdur 

ki,  müxtəlif  dövlət  qurumları  tərəfindən  makroiqtisadi  göstəricilərin  nəşr  olunması 

müəyyən  qrafiklə,  ən  yaxşı  halda  aylıq  əsasda  həyata  keçirilir.  Düzdür,  qısa 

intervallarla aparılan sorğular iqtisadi vəziyyətlə bağlı daha qısa tezliklərlə məlumat 

əldə  etməyə  imkan  verir.  Lakin  ən  yaxşı  halda  belə,  məlumatların  əldə  olunması 

müxtəlif mərhələlərdən, məsələn, respondentlər tərəfindən sorğulara cavab verilməsi, 

onların  emal  olunması,  və  s.  kimi  əlavə  vaxt  tələb  edən  etaplardan  keçdiyindən 

əhəmiyyətli  gecikmə  ilə  müşayiət  olunur.  Halbuki,  maliyyə  bazarları  makroiqtisadi 

vəziyyətlə bağlı ən son və ən yeni məlumatları çox kiçik vaxt intervalında (məsələn, 

dəqiqəlik əsasda) və gecikmə yaşamadan əldə etməyə imkan verir.  

Siyasət  qərarlarının  təsirlərini  ölçmək  üçün  tədqiqatçılar  tez-tez  maliyyə  bazarlarına 

müraciət  edirlər.  Kuttner  (2001)  Federal  Ehtiyatlar  Sisteminin  faiz  qərarlarının 

gözlənilən  və  gözlənilməyən  təsirlərini  ölçmək  üçün  fyuçerslər  bazarına  müraciət 

edir. Səmərəli fəaliyyət göstərən maliyyə bazarlarında maliyyə aktivlərinin qiymətləri 

iqtisadi  agentlərin  informasiya  çoxluğu  əsasında  formalaşır  və  bir  qayda  olaraq, 

makrosiyasətlərin  gözlənilən  təsirlərini  əks  etdirir.  Kuttner  (2001)  göstərir  ki, 

fyuçerslərdən istifadə edən mərkəzi bank verdiyi siyasət faiz qərarlarının bank faizləri 

və  digər  maliyyə  aktivlərinin  gəlirliliyi  üzərindəki  gözlənilməyən  təsirlərini  də  ölçə 

bilər.  Fyuçerslərdən  istifadə  edən  Gürkaynak  və  digərləri  (2003)  eyni  metodologiya 

əsasında uzunmüddətli faizlərin siyasət faizlərinə qarşı izafi həssas olduğunu nümayiş 

etdirirlər. Opsiyonlar bazarının məlumatlarından istifadə edən Beyts (1991) aşkar edir 

ki,  1987-ci  ilin  maliyyə  böhranından  2  ay  əvvələ  qədər  bazar  iştirakçıları  maliyyə 

bazarlarında  kəskin  tənəzzülün  olmasını  gözləmirdilər.  Neuhaus  (1995)  öz 

---