Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2015
72
məqaləsində törəmə maliyyə instrumentləri bazarının monetar siyasət qurumu üçün
əhəmiyyətli məlumat yükünə malik olduğunu nümayiş etdirir. Eyni qaydada,
Söderlind və Svensson (1996) törəmə alətlər bazarının faiz dərəcələri, valyuta
məzənnəsi və inflyasiya gözləntilərinin əldə olunmasında mühüm rola malik
olduğunu qeyd edirlər. 2002-ci ilin sentyabr ayında yaradılan makroiqtisadi törəmə
bazarı alətlərindən istifadə edən Gürkaynak və Volfers (2006) bazar iştirakçıların
makroiqtisadi gözləntilərini öyrənirlər. Bu törəmə alətləri bazar iştirakçılarına
opsiyonlar almaq imkanı verir və həmin alətlərin gəlirliliyi pərankəndə satış, İQİ,
işsizlik kimi makroiqtisadi göstəricilərdəki artıma bağlanmışdır. Müəlliflər göstərir
ki, həmin törəmə alətlərindən istifadə etməklə bazar iştirakçılarının gözləntilərini,
müxtəlif iqtisadi proseslərin nəticələri ilə bağlı ehtimal paylanmalarını, həmçinin
bazardakı mövcud riski hesablamaq mümkündür.
Bu gün bir sıra tədqiqatçıların tez-tez müraciət etdiyi və iqtisadçılar arasında kifayət
qədər populyar olan VIX indeksi də maliyyə bazarlarında ticarəti aparılan
instrumentlər əsasında hesablanır və bazar iştirakçılarının iqtisadi qeyri-müəyyənliklə
bağlı gözləntilərini əks etdirir. VIX Çikaqo Opsiyonların Mübadiləsi bazarı
tərəfindən real-vaxt rejimində nəşr olunur və gələcək 30 günlük S&P500 indeksi
opsiyonlardan əldə edilən volatilliyi göstərir. VIX indeksinin yüksəlməsi bazarda
qeyri-müəyyənliyin artdığını, azalması isə bazar iştirakçılarının bazardakı qeyri-
müəyyənlikə bağlı gözləntilərinin aşağı düşdüyünü nümayiş etdirir.
Təəssüf ki, ölkəmizdə maliyyə bazarları zəif inkişaf etdiyindən Mərkəzi Bank
maliyyə bazarı iştirakçılarının iqtisadi gedişatla bağlı gözləntilərini, iqtisadi qeyri-
müəyyənliyi və siyasət qərarlarının təsirlərini ölçə bilmir. Xüsusilə, banklararası
bazarın zəif inkişaf etməsi və müxtəlif qiymətli kağızlar üzrə təkrar bazarın
formalaşmaması siyasət qərarlarının transmissiya effektini və onun bazar
iştirakçılarının gözləntiləri üzərindəki təsirlərini qiymətləndirməyə imkan vermir.
Maliyyə bazarlarının inkişafdan geri qalması nəinki onun əvəzolunmaz məlumat
mənbəyi kimi rolunu azaldır, hətta monetar siyasət qərarlarının iqtisadi agentlərin
gözləntiləri üzərindəki təsirini minimallaşdırır (Abdullayev və digərləri (2015)).
Məlumdur ki, müasir mərkəzi bankçılıq daha çox bazar iştirakçılarının iqtisadi
gözləntilərinin idarə olunmasına və beləliklə, qarşıya qoyulan hədəflərə effektiv nail
olunmasına əsaslanır. İqtisadi gözləntiləri idarə edə bilməyən və bazarı siyasət
qərarlarının effektivliyinə inandıra bilməyən mərkəzi bankların apardığı siyasətlər,
əlbəttə ki, gözlənilən nəticəni verə bilməz. Bu səbəbdən, ölkə daxilində maliyyə
bazarlarının inkişaf etdirilməsi həm siyasət qərarlarının sürətli və effektiv
Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2015
73
transmissiyasını şərtləndirəcək, həm də maliyyə bazarlarının əvəzolunmaz məlumat
mənbəyi rolunu püxtələşdirəcəkdir.
Beynəlxalq maliyyə bazarları bütün mərkəzi banklar kimi AMB üçün də qiymətli
məlumat mənbəyidir. Xüsusilə, ölkəmizin xammal ixrac etməsi beynəlxalq bazarlarda
ticarəti aparılan neft məhsulunun qiyməti üzrə bazar iştirakçılarının gözləntilərini
öyrənilməsi zərurətini yaradır. Neftin qiymətləri ilə bağlı bazar iştirakçılarının
gözləntiləri nəinki xammal ixrac edən ölkələr üçün vacibdir, o, hətta neft idxal edən
ölkələr üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, İngiltərə Bankı inflyasiya və digər
makroiqtisadi göstəricilərlə bağlı proqnozlarını hazırlayarkən neft qiymətlərinin
gələcək trayektoriyası kimi fyuçerslərin müvafiq dövr üzrə qiymətlərini əsas qəbul
edir (Nikson (2012)).
Düzdür, neft fyuçerslərinin birbaşa bazar gözləntilərini əks etdirməsi məsələsi ilə
bağlı tədqiqatçılar arasında ziddiyyətli fikirlər mövcuddur. Bazarda arbitraj imkanının
olmadığını güman etsək, asanlıqla göstərmək olar ki, neft məhsulu üzrə fyuçerslərin
qiyməti bazar gözləntisi və risk premyumunun cəminə bərabərdir. Bəzi tədqiqatçılar
neft fyuçersləri üzrə risk premyumunun dövr ərzində sabit qaldığını və ya
dəyişmədiyini iddia edirlər (Çernenko və digərləri (2004)). Belə olan halda,
fyuçersləri bazar gözləntiləri kimi və ya bazar gözləntilərindəki dəyişmə kimi qəbul
etmək olar. Lakin bir sıra tədqiqatçılar risk premyumunun dövr ərzində dəyişdiyini
göstərirlər. Məsələn, Baumeister və Kilian (2015) risk premyumunun dövr ərzində
əhəmiyyətli dəyişdiyini qeyd edir və bu səbəbdən, fyuçerslərin bazar gözləntilərinin
müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə edilməsini düzgün hesab etmir. Oxşar olaraq,
Hamilton və Vu (2014) neft fyuçersləri üzrə risk premyumunun 2005-ci ildən
əhəmiyyətli dəyişdiyini nümayiş etdirirlər.
Beləliklə, risk premyumundan təmizlənmiş neft fyuçerslərini bazar gözləntiləri kimi
qəbul etmək olar. Bazarın müxtəlif dövrlər ərzində gözləntilərini əldə etmək üçün
fyuçerslər bazarı kifayət etsə də, onlar bazarın orta gözləntisini əks etdirəcəkdir. Bir
çox hallarda, siyasət qurucularına bazarın orta gözləntisi ilə yanaşı, həm də bazar
gözləntilərinin ehtimal paylanması da lazım olur. Neft qiymət gözləntiləri üzrə
ehtimal paylanması bazar iştirakçılarının müxtəlif neft qiymət ssenarilərinin
mümkünlük dərəcəsi ilə bağlı inamını əks etdirir.
Neft qiymət gözləntiləri üzrə ehtimal paylanmasının əldə olunması neft fyuçerslərinin
baza aktiv kimi çıxış etdiyi opsiyon kağızlarından istifadə edilməklə əldə olunur.
Lakin opsiyon qiymətləri bazar iştirakçılarının həm risk tərcihlərini, həm də