Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2015

Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2015 

 

74 

 

gələcəkdəki mümkün neft qiymətləri ilə bağlı gözləntilərini özündə ehtiva edir. Əgər 

agentlərin  risk  meyilləri  açıq  formada  modelləşdirilmirsə  və  ya  neft  qiymət  riski 

nəzərə  alınmırsa,  bu  zaman  neft  opsiyonlardan  əldə  olunan  ehtimal  paylanması 

neytral riskli ehtimal paylanması hesab olunur. Reallıqda, investorlar riski sevmirlər 

və  neytral  riskli  ehtimal  paylanması  isə  investorların  riskə  qarşı  neytral  mövqe 

nümayiş etdirdiyi halda reallığa yaxın olacaqdır. Riskə görə düzəliş verilmiş ehtimal 

paylanmasının  hesablanması  isə  məcmu  bazar  faydalılılıq  funksiyasının 

spesifikasiyasının  verilməsini  və  risk  götürmə  dərəcəsinin  müəyyənləşdirilməsini 

tələb  edir.  Lakin  bəzi  tədqiqatçılar  göstərir  ki,  hətta  bazar  risk  götürmək  üçün  əlavə 

premyum  tələb  etsə  də,  həqiqi  ehtimal  paylanması  neytral  riskli  ehtimal 

paylanmasından  o  qədər  də  fərqlənmir  (Rubinşteyn  (1994)).  Həmçinin,  əgər  risk 

götürmə  dərəcəsinin  dövr  ərzində  stabil  olduğunu  düşünsək,  neytral  riskli  ehtimal 

paylanmasının  bir  gündən  digər  günə  dəyişməsi  investorların  baza  aktivinin 

qiymətləri ilə bağlı inamlarındakı dəyişməni əks etdirəcəkdir.    

Melik  və  Tomas  (1997)  Amerika  tipli  opsiyonlardan  istifadə  etməklə  neft  qiymət 

gözləntiləri  ilə  bağlı  neytral  riskli  ehtimal  paylanmasını  hesablayır  və  1990-cı  ildə 

Körfəz krizinin neft qiymətləri üzərindəki təsirlərini incələyir. Müəlliflər, opsiyonlar 

üzrə  baza  aktivinin  (neft  fyuçerslərinin)  ehtimal  paylanmasını  öncədən  müəyyən 

struktura  salır  və  onun    üç  müxtəlif  loqnormal  paylanmadan  formalaşdığını  fərz 

edərək  qiymətləndirmə  aparırlar.  Amerika  tipli  opsiyonların  kontrakt  dövrü  ərzində 

istənilən vaxtda reallaşdırılma imkanı müəyyən çətinlik yaradır. Belə ki, Avropa tipli 

opsiyonlardan  fərqli  olaraq  Amerika  tipli  opsiyonlarda  gələcək  neft  qiymətlərinin 

ehtimal paylanması və opsiyonların qiymətləri arasında birbaşa əlaqə mövcud deyil. 

Başqa  sözlə,  Amerika  tipli  opsiyonların  erkən  icra  premyumu

18

 ehtimal  paylanması 

və  opsiyon  qiymətləri  arasında  əlaqəni  mürəkkəbləşdirir.  Bu  problemin  öhdəsindən 

gəlmək  üçün  Melik  və  Tomas  (1997)  Amerika  tipli  opsiyonlar  üçün  əldə  etdikləri 

yuxarı və aşağı hədlərdən istifadə edir və ehtimal paylanmasını qiymətləndirirlər. 

Datta  və  digərləri  (2014)  Qərbi  Texas  (WTI)  xammal  nefti  üzrə  opsiyonlardan 

istifadə  etməklə  gələcək  neft  qiymətləri  üzrə  ehtimal  paylanmasını  hesablayırlar. 

Müəlliflər  Amerika  tipli  opsiyonlardan  istifadə  etsələr  də,  90  günlük  Amerika 

opsiyonlarının  Avropa  tipli  opsiyonlara  bənzədiyini  fərz  edirlər.  Belə  ki,  müəlliflər 

düşünür ki, kontraktın  erkən tarixdə icra edilməsi vaxt qısa olduğundan investorlara 

                                                                   

18

İngilis dilində erkən icra premyumu – “early exercise premium” 

---

Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2015 

75 

qazanc  gətirmir  və  buna  görə,  qısamüddətli  Amerika  opsiyonları  Avropa  tipli 

opsiyonlar kimi qəbul edilə bilər. 

Azərbaycanın  neft  ixrac  edən  ölkə  olması,  tənzimləyici  qurumlar  üçün  beynəlxalq 

neft  bazarını  və  neftin  qiymətlərini  daima  nəzarətdə  saxlamaq  zərurəti  yaradır. 

Xüsusilə,  neft  qiymətlərinin  gələcək  trayektoriyası  ilə  bağlı  bazarın  gözləntiləri  və 

müvafiq maliyyə alətlərinin ticarəti həmin qurumlar tərəfindən diqqətlə izlənilir. Bu 

tədqiqat işi siyasət qurucularına və tənzimləyici qurumlara beynəlxalq neft bazarında 

gözləntiləri  izləmək  və  ölçmək  üçün  zəruri  metodologiya  və  qiymətləndirmə  işi 

təqdim  edir.  Hesab  edirik  ki,  araşdırma  işi  ölkəmizdə  beynəlxalq  neft  bazarının 

izlənməsi  və  mühüm  qərarların  qəbul  olunması  zamanı  həmin  bazarlardan  zəruri 

məlumatların  əldə  olunması  işini  asanlaşdıracaqdır.  Həmçinin,  burada  aparılan 

qiymətləndirmələr  və  metodologiyalar  tədqiqatçılar  tərəfindən  digər  bazarlarda, 

məsələn,  avro/dollar  valyuta  bazarında  və  ya  LIBOR  bazarında  gözləntiləri  ölçmək 

və müvafiq ehtimal paylanmalarını hesablamaq üçün də istifadə oluna bilər. 

Beləliklə,  bu  məqalədə  biz  Brent  nefti  opsiyonlarından  istifadə  etməklə  neft 

qiymətləri üzrə ehtimal paylanmasını hesablayırıq. Biz Datta və digərləri (2014) kimi 

90  günlük  Amerika  tipli  opsiyonlardan  istifadə  etsək  də,  onların  Avropa  tipli 

opsiyonlara  bənzədiyini  düşünürük.  Məqalədə  qeyri-parametrik,  yarı-parametrik  və 

parametrik  metodlardan  istifadə  etməklə  neft  qiymətləri  üzrə  neytral  riskli  ehtimal 

paylanması üç fərqli yanaşma əsasında əldə olunur. 

Birinci  metodologiya  ehtimal  paylanmasının  kerneli  əsasında  aparılır  və  qeyri-

parametrik  metod  hesab  olunur.  İkinci  yanaşma  Bahra  (1997)  və  Melik  və  Tomasın 

(1997) metodologiyasına əsaslanır və neft qiymətləri üzrə ehtimal paylanmasının iki 

müxtəlif loqnormal paylanmadan formalaşdığı fərz edilir. Üçüncü yanaşma isə yarı-

parametrik  metodologiyaya  hesab  olunur  və  daha  çox  Şimko  (1993)  və  Datta  və 

digərlərinin (2014) qiymətləndirmə metodologiyasına əsaslanır.  

Beləliklə,  məqalənin  strukturu  belədir:  2-ci  fəsildə  biz  məqalədə  istifadə  etdiyimiz 

statistik  məlumatların  ilkin  müayinəsini  aparır,  məlumatların  müəyyən  meyarlara 

görə təmizlənməsini və interpolyasiyasını həyata keçiririk. 3-cü fəsildə biz məqalədə 

istifadə  olunan  üç  müxtəlif  qiymətləndirmə  metodologiyası  haqqında  məlumat  verir 

və  istifadə  etdiyimiz  yanaşmaları  ətraflı  təsvir  edirik.  4-cü  fəsildə  biz 

qiymətləndirmələrimizin  nəticələrini  göstərir  və  bir  sıra  təhlillərimizi  aparırıq.  5-ci 

fəsildə isə ümumi nəticələrimizi qeyd edirik. 

---