Məşhədi Feyruz Bağırlı
Yüklə 6,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Plan, xəritə və foto şəkillər.
106 SON SÖZ Azərbaycanın mənəvi tarixi mənbələrində “Naxçıvan çuxuru” adlanan-Nuh yurdundakı ziyarətgahlar lazımınca öyrənilməmişdir. Bütün bunlara səbəb keçmiş sovetlər ölkəsindəki ateizm təbliğatının güclü olması nəticəsində insanların mənəvi ziyarətgahlara qadağalar qoyulmaqla gənc nəslin yaddaşlarından silinmişdir. Naxçıvandakı mövcud ziyarətgahlar haqqında yazılanlar müxtəlif mənbələrdən istifadə edilməklə mənəvi tariximizi bir daha yada salmaq istəmişik. Naxçıvandakı ziyarətgahları indiyədək bir çox tədqiqatçılar araşdırma aparmaqla xalqımıza lazımınca çatdırmışlar. Belə ki, 1882-ci ildə Naxçıvanda müəllim işləmiş K. Nikitin, 1885-ci ildə Naxçıvanda olmuş şərqşünaslar N. Xanıkov ilə V. M. Sısoyev, 1920-ci illərdə Naxçıvanda olmuş İ. Əzimbəyov, 1936-40-cı illərdə Naxçıvan Ölkə Tarix Diyarşünaslıq muzeyinin işçisi və tariximizi öyrənən Cəmiyyətin elmi katibi Mirheydərzadə Mirbağır, 1970-ci illərdə Naxçıvanda olmuş şərqşünas Məşhədi Xanım Nemətzadə, 1984-cü ildə Azərbaycan tarixi abidələrini öyrənən memarlar Ə. Salamzadə ilə K. Məmmədzadə, 1998-ci ildə Naxçıvan Dövlət Universitetinin müəllimlərindən Q. Qədirzadə, V. Baxşəliyev, H. F. Səfərli və Naxçıvan MR Tarix və Memarlıq Abidələri Mühafizə Cəmiyyətinin sədri Q. Həsənov və AMEA-nın Naxçıvan bölməsinin mütəxəssisləri elmi məqalələrini oxuculara çatdırmışlar. Bu sahədə son illərdə Naxçıvan Ali Məclisi Sədri cənab V. Talıbovun imzaladığı sərəncamları və diqqət yönümlü məsləhətləri ilə tarixi mənəviyyatımızın öyrənilib gələcək nəsillərə çatdırılmasındakı əməli işləri diqqətə layiqdir. Naxçıvan MR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi əməkdaşları tərəfindən lazımi işlər görülmüş, tarixi abidələrimiz təmir-bərpa olunmuş, mənəvi sərvətlərimiz kimi qorunaraq xalqımıza təbliğ edilmiş və pasportlaşdırılaraq mühafizə olunurlar. Mənəvi tarixi zənginliyimizi geniş miqyasda təbliğ etmək üçün dövrü mətbuatda mütəmadi sürətdə elmi məqalələrlə informatik məlumatlar verilməkdədir. Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı mövcud ziyarətgahların bir qismi qəbirüstü sərdabələrdir ki, onlar müxtəlif tarixi dövrlərdə ictimai-siyasi təqiblərə məruz qalmışlar. Buna görə həmin mənəvi inanc yerləri olan pirlər, sərdabələr və imamzadələr xalqın mənəviyyatından uzaq düşmüşdür. Naxçıvan çuxuru orta əsrlərdə ticarət yolları üstündə olduğundan ərazidə ziyarətgahlar meydana çıxmışdır. Həmin vaxtlarda İslam dini İspaniyadan Çinin Kaşkar əyalətinədək geniş bir ərazidə yayılmışdır. Ərəb xilafəti bu zamanlar inkişaf edərək genişlənmiş, lakin İslam dini birlikləri olmadığından dövlətlərarası ziddiyyətlər baş vermiş, müsəlmançılıq zəifləmişdir. Həmin dövrlərdə Naxçıvan diyarında İslam dini inkişaf edib şəxsi həyatımızın bir hissəsi kimi əxlaqı baxımdan dövrümüzədək qalmışdır. Hər yerdə olduğu kimi həmçinin Naxçıvanda feodal hakim dairələr qüvvə və şöhrətlərini saxlayıb möhkəmlətmək üçün istehkam qalaları ilə bərabər əzizlərinin məzar yerlərini əbədiləşdirmək bəhanəsi ilə sərdabələr tikdirmişlər. Bir tərəfdən İslam təbliğatçıları sayılan şeyxlər bütpərəstlik siyasətini pisləmiş, digər tərəfdən isə bir qisim hakim şəxslərin məzarlarını “ilahiləşdirərək” özlərinin şəxsi qazanc vasitəsinə çevirmişlər. Bütün bu kimi avamçılığı görmüş S. Ə. Şirvani (1835-1888) qələmə aldığı “Köpəyə ehsan” şeirində iki üzlü şeyxlərin iç üzünü məharətlə açıb göstərmişdir. Zaman hökmü ilə bir çox qəbirüstü “daş kitabələr” sıradan çıxmış, sınmış, ovulmuş və oğurlanaraq missionerlərə satılmış və dövrümüzədək qalmamışlar. Şərqşünas Məşhədi Xanım Nemətzadənin sözləri ilə desək, bu cür yazılı daşlarda əsasən “mürşüd” mənasında işlənmiş ərəbcə “şeyx”, ”həzrət”, farsca “pir”, azəricə isə “baba”, ”ağa” kimi sözlər, müasir dilimizdə “ocaq” və ya “pir” kimi qalmaqdadır (M. Nemət “Azərbaycanda pirlər”. Bakı- 1992. səh. 6). Naxçıvan çuxurunda mövcud pir və ziyarətgahların yaranması əsasən üç yerə ayrılırlar: 1) İslamdan əvvəlki dövrlər. 2) İslam dininin Azərbaycanda tərəqqi dövrü. 3) Müasir ictimai dövrlər. 107 Həmin ziyarətgahların özləri də dörd yerə ayrılmışlar: 1) Əsası olmayan “qurama” pirlər. 2) Əsaslı (fundamental) ziyarətgahlar. 3) Dünya şöhrətli ziyarətgahlar. 4) Müasir mənəvi-əxlaqi ziyarətgahlar. İslam dini yaranmasından əvvəlki pirlər Muxtar Respublikada əsasən Ordubad rayonundakı Tivi və Nüsnüs kəndlərində, Babək rayonundakı Tumbul, Məzrə və Cəhri kəndlərində, Culfa rayonundakı Milaxla Nəhəcir kəndlərində, Şahbuz rayonundakı, Keçili, Badamlı və Kükü kəndlərində, Kəngərli rayonundakı Xok kəndində olanlardır. Bu cür pirlərə Naxçıvan şəhərində belə rast gəlinir ki, onlar Nuh türbəsi, Pirqəmiş məhəllə məscidinin həyətində olmuş zavallı Qələndərin məzar yeri və başqalarını göstərmək olar. İslam dininin Azərbaycanda tərəqqi dövrlərinə aid olanlardan Naxçıvan şəhərindəki imamzadə, Mömünə Xatunla Yusif Küseyir oğlunun məqbərələri, Mir Yaqub, Xədicəbəyim, “Süddü nənə”, Pir Ömər Nəşəvi və başqa ziyarətgahları göstərmək olar. Həmin dövrə aid olan Babək rayonunun Nehrəm kəndindəki imamzadə (məzar), Didivar, və Qaraqala kəndlərindəki məzar yerləri, Culfa rayonunun Ərəfsə, Göynük, Xanəgah və Camaldın kəndlərindəki məzar yerləri, bundan başqa Gülüstan (Cuğa) kəndindəki türbə, Ordubad rayonunun Nüsnüs, Düylün, Üstüpü, Xanağa, Aza və Dər kəndlərindəki məzar yerləri, Şərur rayonunun Xanlıqlar kəndindəki imamzadə və Tənənəm kəndindəki məzar yeri, Kəngərli rayonunun Qarabağlar kəndində olan əzəmətli Quti Xatun məqbərəsi və başqalarını göstərmək olar. Nuh yurdu-Naxçıvan elində İslam dini yayılarkən ərazidə əsgidən qalma Zərdüşt atəşpərəstlərinin məbədləri dağıdılmış və tədricən atəşpərəstlik dini aradan götürülmüşdür. Lakin ərazilərə sonradan gəlmiş xaçpərəstlər həmin məbəd binalarını saxtalaşdıraraq özlərinki etmiş, hətta məbədlərdə təmir işləri aparıb kilsələrə çevirmişlər. Bütün bu proseslər Sovetlər dövründə sərbəst şəkildə xaçpərəstlər tərəfindən edilmişdir. Xalqımız müstəqillik qazandıqdan sonra milli mədəni sərvətlərimiz olan tarixi memarlıq abidələri ilə birlikdə mənəvi ziyarətgahlarımız özümüzə qaytarılmışdır. Etiraf etməliyik ki, laqeydlik üzündən bir çox tarixi abidələrimizlə yanaşı məzarüstü yazılı kitabələr, əlyazma kitabları, maddi tarixi əşyalar vətəndaşlarımız tərəfindən uçurulmuş, bərbad hala salınmış, oğurlanmış və xarici vətəndaşlara “lazımsız əşya” kimi bağışlanmışdır. Onlardan Naxçıvan şəhərindəki Mömünə Xatunla Yusif Kuseyr oğlu məqbərələrindəki məzarlar sökülmüş, orta əsrlərdən qalma Cümə məscidi ilə nəhəng portal qoşa minarəli darvaza tikililəri, məhəllə məscidləri, Ordubad rayonundakı tarixi arxeoloji abidələr, Culfa rayonundakı Gülüstan türbəsindəki məzar yeri, Xanəgah kəndindəki Şeyx Nəiminin məzar yeri, Babək rayonundakı məscid binaları, Kəngərli rayonundakı qoşa minarəli məscid, Şahbuz rayonundakı Xudavənglə Yel pirlərinin binaları və sairə tikililər vəhşiliklə uçurulmuşdur. Üçüncü qrupdan olan müasir ziyarətgahlara aşağıdakıları aid etmək olar; Naxçıvan şəhərindəki Cümə, Pirqəmiş, Həzrəti Zəhra, Kazım Qarabəkir Paşa məscidləri, Miryaqubla Fatiməbəyim pirləri, ”Şəhidlər xiyabanı”, H. Cavidin məqbərəsi və sairə ziyarətgahları misal göstərmək olar. Naxçıvan Muxtar Respublikasında elə bir kənd olmaz ki, orada məscid binası (yeni tikilmiş) olmasın. Hətta rayon mərkəzlərində son illərdə məscid binaları tikilib, mömünlərin ixtiyarına verilmişdir. Şəhər və rayon mərkəzlərində habelə iri yaşayış kəndlərində şəhidlərlə, ikinci dünya müharibəsi iştirakçılarının şərəfinə park və xiyabanlar salınmış, abidələr ucaldılmışdır. Hər ilin tarixi əlamətdar günlərində ictimaiyyət nümayəndələri həmin yerlərə yığışaraq orada siyasi vətənpərvərlik tədbirləri keçirirlər. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi ziyarətgah və pirlər elmi-mənəvi baxımdan bir neçə yerə ayrılmışlar. Son illərdə xalqımızın mənəvi dəyərlərinə və İslam mənəviyyətinə zərbə vuran elmi əsasları olmayan “qurama pirlər” artaraq çoxalmışdır. 108 İslam mənəviyyəti elmi əsaslarla öyrənilib, təbliğ olunması məsələləri unudularaq, cəhalətpərəst fanatik mollalar tərəfindən müqəddəs Quran və İslam dini kölgədə qalmışdır. Əsası olmayan pirlərdən Babək rayonunun Tumbul və Sirab kəndlərində, Culfa rayonunun Şurut kəndində, Ordubad rayonunun Tivi kəndindəki pirlər, Şahbuz rayonunun Keçili, Badamlı, Kükü və başqa kəndlərindəki pirlər, Şərur rayonunun Axura, Havuş, Cağazir və başqa kəndlərdəki pirlər, Kəngərli rayonunun Xok və Şaxtaxtı kəndlərindəki pirlər, Sədərək rayonunun pirləri bu qrupa aiddirlər. Əsaslı (fundamental) ziyarətgahlar Şərur rayonunun Xanlıqlar imamzadəsi, Kəngərli rayonunun Qarabağlar (Quti Xatun) türbə-məqbərəsi, Ordubad rayonunun imamzadə, Culfa rayonunun Xanəgah sərdabəsi və Gülüstan türbəsi, Babək rayonunun Nehrəm imamzadəsini göstərmək olar. Dünya şöhrətli ziyarətgahlar isə Naxçıvan şəhərində Nuh türbəsi, Mömünə Xatun və Yusif Küseyir oğlunun məqbərələri, Ordubad rayonunun Gəmiqaya rəsmləri (petroqlifləri), Babək rayonunun Əshabi-Kəhf mağarası, Culfa rayonunun Gülüstan türbəsi, Kəngərli rayonunun Qarabağlar kəndində tikilmiş Quti Xatun məqbərəsi və başqalarını misal göstərmək olar. Bunlarla yanaşı Nuh yurdu ərazilərində müasir tarixi abidələr-ziyarətgahlar vardır ki, onlardan Naxçıvan şəhərində tikilmiş Kazım Qarabəkir Paşa məscidi, Həzrəti Zəhra məscidi, H. Cavid məqbərəsi, Şəhidlər xiyabanı, Şəhidlərin xatirəsi muzeyi, Soyqırım abidəsi və başqalarını göstərmək olar. Naxçıvan şəhərində hələ sovetlər dövründə tikilmiş Azərbaycan xalqının Qəhrəman oğlu, Ümummilli Lider mərhum H. Ə. Əliyevin Vətənində qoyulmuş büst-abidəsi, şəhərdəki H. Ə. Əliyev muzeyi qarşısındakı ucaldılmış möhtəşəm H. Ə. Əliyevin ayaqüstü heykəli şəhərimizin qonaqlarının ziyarətgahına çevrilmişdir. Naxçıvan şəhərində bir çox möhtəşəm abidələrlə yanaşı xalq qəhrəmanları və görkəmli şəxsiyyətlərin şərəfinə xatirə heykəllər ucaldılmışdır. Onlardan Dədə Qorqud, Koroğlu, Babək, Əcəmi Naxçıvani, böyük pedaqoq Məmmədtağı Sidqinin dərs dediyi məktəbin yerində “Ana dili” abidəsi, Cəlil Məmmədquluzadə, Y. Məmmədəliyev, M. Ordubadi, H. Cavid, N. Nərimanov, B. Kəngərli və başqalarını göstərmək olar. 1930-cu illərdə H. Ə. Əliyevin Naxçıvanda oxuduğu pedaqoji məktəbin binasında realist rəssam Bəhruz (Şamil) Şirəlibəy oğlu Kəngərlinin əl işlərindən ibarət sərgi-muzey yaradılmışdır ki, şəhərimizə gələn qonaqlar oranı ziyarət etməklə rəngkarlıq tariximizin gözəlliklərinə heyran qalırlar. Bundan başqa Nuh yurdu-Naxçıvan diyarında elm məbədləri olan muzeylər, sərgi salonları, teatr və filarmoniya fəaliyyət göstərərək incəsənətlə maraqlanan adamlara bilgilər çatdırılır. Naxçıvan şəhərində Dövlət Tarix muzeyi, H. Ə. Əliyev muzeyi, Ədəbiyyat muzeyi, Şəhidlərin Xatirəsi muzeyi, Xalça muzeyi, Açıq səma altında muzey, C. Məmmədquluzadənin, H. Cavidin, B. Kəngərlinin və Azərbaycanın görkəmli hərbi xadimi olmuş C. Naxçıvanıskinin ev muzeyləri fəaliyyət göstərir. Bundan başqa Ordubad şəhərində akademik Y. Məmmədəliyevin, yazıçı M. Ordubadinin ev muzeyləri ilə yanaşı bütün rayonlarda ölkəşunaslıq muzeyləri fəaliyyət göstərir. Babək rayonundakı Nehrəm və Şərur rayonunun Cəlil kənd kəndlərində “Molla Nəsirəddin” jurnalının banisi C. Məmmədquluzadənin ev muzeyləri xalqımızın tarixi-mədəni məbədlərindəndir. Nuh yurdu-Naxçıvan torpağındakı ziyarətgahlara ehtiram göstərməklə yalnız Ulu Yaradana üz tutub şükr etməklə Ondan da nicat istəyərək Ruhumuzu zənginləşdirə bilərik. 109 Ədəbiyyat 1. “Azərb. M. E. A-nın tarix inst. elmi məqalələri”. Bakı-1975 2. “Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası” (10 cilddə) VII cild, Bakı-1983 3. “Ərəb və Fars sözləri lüğəti”. Bakı-1985 4. “Qurani-Kərim”. Bakı-2005 5. “Mavzoleyi Naxeçevani” (rusca) Bakı-1984 6. “Mədəni-maarif” jurnalı. Bakı-2006 7. “Naxçıvan Ensiklopediyası” (2 cilddə) Naxçıvan-2005 8. “Nuh yurdu” qəzeti. № 1, 1996 9. “Sbornik svedeniy o Kafkaze” (rusca), St. Peterburq-1870 10. “Şəhriyar” qəzeti. Bakı-1997 11. “Şərq qapısı” Naxçıvan MR vilayət qəzeti-1961, 1970-ci illər 12. Azərb. SSR EA-nın məruzələri, XXXI cild, Bakı-1975, səh. 89 13. C. Zeynaloğlu “Müxtəsər Azərbaycan Tarixi”. Bakı-1992 14. Ə. Əliyev “Biz əzablı günlər yaşadıq”. Bakı-1994. 15. Ə. Salamzadə “Araz boyu abidələr”. Bakı-1979 16. F. Kərimzadə “Xudafərin”. (tarixi trilogiya), Bakı-1982-87 17. G. Məmmədova “Qarabəkir əfsanəsi”. Bakı-2001 18. H. Arzulu “Qaçaq Quşdan”. Bakı-2000 19. H. F. Səfərli “Naxçıvan ziyarətgahları”. Bakı-1998 20. H. S. Həsənli “Əshabi-Kəhf”. Bakı-2001 21. İ. Azimbekov “Musilmaniskiye nadpisi Naxiçevana” (rusca). Bakı-1929 22. İ. Hacıyev “Naxçıvan və Naxçıvanlılar”. Bakı-2001 23. K. Nikitin “Narodnıye predaniya v Nax. uezde” (rusca). Tiflis-1882 24. Q. Həsənov “Nax. MSSR-in tarixi və arxeoloji abidələri”. Naxçıvan-1988 25. M. F. Bağırov “Ziyarətnamə”. Bursa -1996 26. M. Nemət “Azərbaycanda pirlər”. Bakı-1992 27. Naxçıvan MR Stat. Kom. Məl. Bül. (1999-2006) 28. S. Babyev “Qədim diyarın təbiəti”. Bakı-1970 29. V. Baxşəliyev “Pirlərlə bağlı miflər və inanclar.” Bakı-2006 30. V. Əliyev “Gəmiqaya abidələri”. Bakı-1990 31. İ.Kazımov “Naxçıvanın əhalisi, sosial-iqtisadi və siyasi tarixinə dair (1828-1920-ci illər)”, Bakı-2007. Plan, xəritə və foto şəkillər. 1) Azərbaycan Respublikasının xəritəsi. 2) Naxçıvan MR-in siyasi-inzibati xəritəsi. 110 3) Kazım Qarabəkir Paşa 4) Türk Azadlıq ordusunun Naxçıvan mahalına gəlməsi xəritəsi. (1918-1921) 111 5) “Nuh Türbəsi” İmamzadə. 6) “Nuhun qəbri” (Rəssam B. Kəngərli -1918) 112 7) Mömünə Xatun məqbərəsi. 8) Yusif ibni Küseyr sərdabəsi. 113 9) Hüseyn Cavid məqbərəsi. 10) Naxçıvan Cümə məscidi (2000-ci il). 114 11) Zaviyə məhəllə məscidi (2000-ci il) 12) Kazım Qarabəkir Paşa məscidi. 115 13) Həzrəti Zəhra məscidi. 14) Açıq səma altında muzey. 116 15) Babək rayonunun xəritəsi. 117 16) Nehrəm, Səyyid Əqil məscidi. 17) Əshabi-Kəhf pirinin planı. 118 18) Əshabi-Kəhf piri. 119 19) Şahbuz rayonunun xəritəsi. 20) Xuda Vəng piri. 120 21) Şah Abbas (Fərhad evi) piri və planı. 121 22) Culfa rayonunun xəritəsi. 122 23) Şeyx Xorasan piri. 24) Gülüstan türbəsi. 123 25) Kəngərli rayonunun xəritəsi. 124 26) Qarabağlar, Qutixatun məqbərəsi. 125 27) Ordubad rayonunun xəritəsi. 126 28) Malik İbrahim piri. 29) Səyyid Səfi (Səffan) piri. 127 30) Gilan türbəsi (Xaraba Gilan). 128 31) Şərur rayonunun xəritəsi. 129 32) Parçı piri. 33) Tənənəm piri. 130 34) Sədərək rayonunun xəritəsi. 35) “Ağ atlı oğlan” piri. 131 36) H. Əliyevin Naxçıvandakı tunc büstü. 37) Naxçıvan, Cümə məscidi (XIX əsr). 132 38) Şəhidlər xiyabanı. 39) Şəhidlərin xatirə muzeyi. 133 134 Feyruz Abdulla oğlu Bağırov 1946-ci ildə Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. O, ibtidai təhsilini şəhərdəki 5№-li orta məktəbdən başlayaraq Ali Pedaqoji İnstitut bitirmişdir. Əmək fəaliyyətinə erkən başlayan F. Bağırov mədəniyyət və təhsil sahələrində çalışmışdır. Müəllifin ilk kitabı olan “Ziyarətnamə” 1996-cı ildə işıq üzü görmüşdür. Həmin illərdə təhsil sahəsində işləyən F. Bağırov Azərbaycanın ilk realist rəssamı B. Kəngərlinin həyatından danışılan “Əzablı günlər” adlı tarixi pyesini yazaraq məktəb bədii öz fəaliyyət kollektivlərində səhnələşdirilmiş və Təhsil Nazirliyinin rəğbətini qazanmışdır. Xalq teatrları üçün nəzərdə tutulmuş həmin pyes Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin mətbu orqanı olan “Mədəni-maarif” jurnalında dərc edilmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 80 illiyinə həsr olunmuş ”Nuh yurduna ziyarət” adlı kitabda Naxçıvandakı tarixi və arxeoloji abidələrlə yanaşı ziyarətgahlardan, insanların inanc yerləri olan pirlərdən məlumat verilir. F. Bağırov Naxçıvan MR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Elmi-Metodik Mərkəzində çalışaraq Muxtar Respublikanın ərazilərində Turizm və mənəviyyat sahələrini inkişaf etdirmək məqsədi ilə yaradıcı axtarışda olub dövrü mətbuatda tarixi-mənəvi sərvətlərimiz olan ziyarətgahların qorunub saxlanılmasını təbliğ etməkdədir. Müəllifin Web saytı: www.nuhyurdu.com E-mail ünvanı: info@nuhyurdu.com Yüklə 6,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|