11
Mömünə Xatun məqbərəsi
XII əsrdə Naxçıvanda İraq-Səlcuq türkləri İslam dinini yayaraq, memarlıq nümunələri olan türbə
və məqbərələr tikdirmişlər. Həmin abidələrdən biri Naxçıvan şəhərindəki memar Əcəmi Əbubəkir
oğlunun inşa etdiyi möhtəşəm Mömünə Xatun məqbərəsidir.
Məqbərə 1186-cı ildə Atabəy Eldəniz Şəmsəddinin oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvanın anası
Mömünə Xatunun əziz xatirəsinə gəlini Zahidə Xatun (bəzi mənbələrdə isə oğlu Cahan Pəhləvan)
tərəfindən tikdirilmişdir.
“Mömün olmaqla bərabər, yaxşı işlər görən kişilər və ya qadınlar Cənnətə daxil olacaqlar. Onlara
xurma çərdəyi qədər haqsızlıq edilməz!” (Quran, “Nisa” (4) s. a. 124.)
Naxçıvan şəhərinin cənub–qərb hissəsində “xandiki” adlanan uca sahədə tikilmiş abidə baxanları
heyran edir.
Hündürlüyü 26 metrə çatan tikili on üzlü olmaqla konusvari formadadır. Yeraltı və yerüstü
hissədən olan binanın divarları xaricdən on güşəli, daxildən isə dairəvidir.
Məqbərənin yerüstü hissəsi möhkəm kürsülükdə yerləşdirilərək, üz tərəfdən tuf daşlarla
üzlənmişdir.
On üzlü olan xarici divarlarının doqquzu bir-birindən fərqli olaraq həndəsi mürəkkəb naxışlarla
(mavi-göyrəngli kaşı kərpiclərlə) bəzədilmişdir.
Binanın giriş qapısı onuncu üzün divarındadır. Məqbərənin küncləri fiqurlu hörgülərlə
bəzədilərək Qurandan sözlər yazılmışdır.
Əllinci illərdə binada bərpa-təmir işləri aparılarkən naxışlı yazılara əhəmiyyət verilmədiyindən
sözlərin oxunuşu çətinləşmişdir.
Məqbərənin daxili divarları sadə olaraq, orada dekorativ dairəvi medalyon işarəsi vardır. Həmin
işarələr indiyənədək mütəxəssislər tərəfindən öyrənilməmişdir.
Məqbərənin yeraltı hissəsi sərdabə tiplidir. Bura on güşəli mərkəzdən başlayaraq aşağıya tərəf
daralan sütundan ibarətdir. Həmin sütun binanın yerüstü sahəsinin döşəməsini və ağırlıq daşıyıcı taraz
rolunu oynayır.
Mömünə Xatun məqbərəsi dövrümüzədək qalsa da istər mərhumə və istərsə də böyük Əcəminin
məzarları haqqında dəqiq tarixi məlumat əldə olunmamışdır.
Yaşlı nəslin adamları söyləyirlər ki, məqbərəninin birinci yeraltı mərtəbəsində yerdə məzar və
yazılı daş kitabələr olmuşdur. Lakin bərpaçı inşaatçılar erməni millətindən olduğundan oradakı məzar
yeri sökülməklə yazılı kitabələr aparılmışdır.
Həmin illərdə qəbir üstü yazılı daş kitabələrin üzünün köçürülməsi işləri Naxçıvan mətbəəsinin
foto-sinkoqrafı Aşot Markaryana həvalə olunmuşdur. . .
Bütün bunlara baxmayaraq Mömünə Xatun məqbərəsi xalqımızın ziyarət yerlərindən olmaqla
dünya mədəniyyətinin incilərindən sayılır.
Haliyyədə məqbərə şəhərdəki Açıq səma altındakı muzeyin ərazisindədir.
“Pərdə arxasında nə var görəcək,
Elmisiz yəqinə qəlb haçan çatar!?
Candan elm tələb et, bədəndən əməl,
Bu yolda verəcək iman sənə əl.” ( Marağalı Əhvədinin (1274-1338) şeiri ixtisarladır).
12
Yusif ibn Küseyir məqbərəsi
Qoca Şərqin qapısı sayılan Naxçıvan şəhərində böyük Əcəmi Əbubəkr (1120-1196) oğlunun
tikdirdiyi tarixi bina mərhumYusif Küseyir oğlunun xatirəsinə inşa olunmuşdur.
Dövrünün nüfuzlu şəxsiyyətlərindən olmuş və Yusif Küseyr oğlu haqqındakı məlumatı yalnız
məqbərə üzərindəki yazılı epiqrafdan öyrənilmişdir.
Məqbərənin giriş qapısında qədim kufi xətti ilə ərəbcə yazılmış sözlərin mənası belədir; “Əməli
Əcəmi İbn Əbubəkr əlbənan, ən Naxçıvani. ” (Bu binanı naxçıvanlı memar (bənna) Əcəmi Əbubəkr
oğlu tikmişdir).
Məqbərə bişmiş kərpiclə hörülərək, səkkiz üzlü və pramida şəkilli örtükdən ibarətdir.
Hündürlüyü 7 metr olan binanın əsas iki, yeraltı və yerüstü hissələri vardır.
Məqbərədəki yazıdan belə məlum olur ki, miladi tarixi ilə 1162-ci ildə dünyasını dəyişmiş kübar
cəmiyyətdən olmuş mərhum Yusif Küseyir oğlunun məzarüstü məqbərəsidir.
Yaxşı olardı ki, tədqiqatçılar mərhumun hansı nəsildən və şəxsiyyətin olmasını araşdırılardı.
Mərhum Akademik Z. Bünyadov yazmışdır ki, Əcəmi hicri tarixi ilə 557-ci ildə Şeyx Yusif İbn
Qasirin (İbn Qüseyyirin)? məzarüstü məqbərəsi, Nuh Yurdu Naxçıvan şəhərində tikmişlər (“ Şəhriyar”
qəzeti, 1997-ci il №14. səh. 3).
Məqbərənin içərisində döşəmədə səkkiz güşəli dəlik qoyulmuşdur ki, hava hərəkəti olsun.
Məqbərənin aşağı hissədə yerdə heç bir məzar yeri ilə yazılı kitabə yoxdur. Məhəllənin yaşlı adamları
söyləyirlər ki, həmin yerdə məzar üstü böyük yazılı kitabə olmuşdur. Binanın ətrafında isə məhəllədə
yaşayan bağdadı müşteyid Əbu Əsədullah Mirağa sülaləsindən olan, üzərində ərəbcə yazılı qəbrlər
olmuşdur. Məqbərədəki yazılı daş əllinci illərdə götürülmüş, ətraf qəbrlərin yerində isə şəxsi evlər
tikilmişdir.
Yusif Küseyr oğlunun xatirəsinə tikilmiş məqbərə son illərdə Naxçıvan MR Ali Məclisi
rəhbərliyinin təşəbbüsü ilə bərpa olunmuş, ətrafı abadlaşdırılaraq xalqa çatdırılmışdır.
Məqbərə xalqımızın mənəvi tarixi ziyarətgahı olmaqla, memarlıq abidəsi kimi Naxçıvan MR
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyində qeydə alınaraq qorunmaqdadır.
“Yəmən soltanının baxdım qəbrinə,
Bir kəfən çıxarıb o, verdi mənə.
Dedi ki, gülmə sən səxavətimə,
Dünyadan köçərkən, bu çatıb mənə.”
( Nizami Gəncəvinin (1141-1209) şeiri ixtisarladır).
13
H. Cavid məqbərəsi
“. . . Ən çox sevdiyin ilkin?
O Allah ki, yeri, göyü, İnsanları xəlq eylər!
Sonra kimlər?
Sonra onun göndərdiyi elçilər... “
Həmin sətirlərin müəllifi Azərbaycan xalqının unudulmaz şairi, Hüseyn Cavid Rəsizadə
olmuşdur.
H. Cavid 1882-ci ildə Naxçıvan şəhərində doğulmuş, şəhərdəki mədrəsədə daha sonra isə
Məmmədtağı Sidqinin dərs dediyi natamam məktəbdə oxumuş, Təbriz şəhərində isə orta təhsilini başa
çatdırmışdır.
Gənc Cavid İstanbul darülfununda azad dinləyici kimi filologiya elimlərindən bilik qazanmış və
sonra Naxçıvana qayıtmışdır. Ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçən Cavid, indiki Dövlət Universitetində
müəllimlik etmişdir.
Bakıdakı ictimai dövr Cavidin bəxtinə “qara ləkə” gətirdi “Pantürkist islamçı” adı ilə tutulub
soyuq Sibirə sürgün edilmişdir.
Allahın varlığına inanan Cavid vətənini, millətini və dinini hər şeydən əziz tutmuşdur.
Tale onu əvvəl Maqadandakı əmək-islah düşərgəsinə, daha sonra isə İrkutskdəki siyasi əmək-
islah düşərgəsinə aparmışdır.
Cavid Sibirdə siyasi dustaq kimi günün on saatını ağır işlərdə işləmiş, əlinə kağız-qələm düşən
kimi yaradıcılıqla məşğul olurdu.
Siyasi dustaqlarla onunla olan həmyerlisi Nehrəmli Abbasqulu ustanın dediyinə görə, Cavid
gecələr zəif işıqda əlinə keçən kağız (qəzet) parçalarına şerlər yazar və gödəkçəsinin pambıq sırıqlarında
gizlədərdi. Bir dəfə ondan soruşdum ki, yazdıqların nədir? O, isə şüşəsi sınmış eynəyinin altından
gülümsəyərək, “Kəndim haqqında poemadır” demişdir.
Xəstə şair 1941-ci ilin soyuq qışında qürbətdə əbədiyyətə qovuşmuşdur.
Qədirbilən xalqımız Cavidin şəxsiyyətini uca tutdu. Onun 100 illiyi ərəfəsində Azərbaycan
xalqının Qəhrəman oğlu H. Ə. Əliyevin təşəbbüsü ilə 1982-ci ildə İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonu
Şevçenko kəndindəki 59№-li məzardan sökülərək cəsəd qalıqları Naxçıvana gətirilmişdir.
1982-ci ilin 3 noyabr tarixində H. Cavidin cənazəsi qoyulmuş tabut Naxçıvanda torpağa
basdırılmışdır. Şairin cənazə namazına minlərlə naxçıvanlı dayanmış, ruhuna dualar oxumuşlar.
Elə həmin ildən Naxçıvan və Bakı şəhərində şairin əvvəllər yaşadığı evlər xatirə muzeylərinə
çevrilmişdir. Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi Həmid Cəfərovun və Mədəniyyət naziri
Rəşid Qazıbəyovun təşəbbüsləri ilə müəllif, Naxçıvanda çəkdiyi 500-dən artıq xronikal-sənədli foto
şəkil dəstini neqativləri ilə bərabər hər iki muzeyə bağışlamışdır.
Cavid sevər naxçıvanlılar böyük Cavidin məzarı üzərində məqbərə tikilməsini arzulamışlar.
1996-cı ildə Azərbaycan Respublikasının prezidenti, möhtərəm H. Ə. Əliyev cənablarının
təşəbbüsü ilə (şairin yeganə övladı Turan xanımın xahişi ilə) Cavidin həyat yoldaşı Müşkinaz xanımın
Bakıdan və oğlu Ərtoğrulun Naxçıvan qəbrstanlığından sümük qalıqları çıxarılaraq mərhumun yanında
dəfn etmişlər.
Türkiyənin “Star” şirkətinin inşaatçıları hər üç məzarların üstündə məqbərə tikmiş və 1996-cı ilin
30 oktyabr tarixində başa çatdırmışlar.
Əsasən iki mərtəbədən ibarət olan məqbərənin yer altı hissəsində məzarlar yerləşdirilərək yer
üstü hissəsində isə çoxüzlü konusvari bina ucaldılmışdır.
Yuxarı hissəsinin içərisində Cavidin mərmərdən yonulmuş heykəli ilə aşağıya baxmaq üçün
şüşəli vitrin quraşdırılmışdır.
Məqbərənin ümumi hündürlüyü 10 metr olaraq özüllə divarları dəmir-betondan tökülmüş və ağ
mərmərlə də üzlənmişdir.
Məqbərənin ön qapısı üst hissəyə, arxadakı qapıdan isə aşağıya girmək üçündür.
Ön qapısı ilə yan üzlərdəki pəncərələr çəhrayı şüşələrlə vitraj olunmuşlar.
Məqbərənin qarşısındakı meydanda yazılı daş qoyularaq üzərində “29 oktyabr 1996-cı il tarixdə
böyük H. Cavidin məqbərəsi, H. Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə tikilmişdir ” sözləri yazılmışdır.
Dostları ilə paylaş: |