MəŞrutə İNQİlabi iLLƏRİNDƏ demokratiK ƏNƏNƏLƏRİn formalaşmasi 1905-1911

---

[Skriv text] 

www.achiq.info

  

 

[Skriv text] 

1 

Pərvanə Məmmədli 

 

 

 

MƏŞRUTƏ İNQİLABI İLLƏRİNDƏ DEMOKRATİK 

ƏNƏNƏLƏRİN FORMALAŞMASI (1905-1911

) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[Skriv text] 

www.achiq.info

  

 

[Skriv text] 

2 

 

 

 

 

 

 

MƏŞRUTƏ İNQİLABI İLLƏRİNDƏ DEMOKRATİK ƏNƏNƏLƏRİN 

FORMALAŞMASI (1905-1911) 

 

 Məşrutə inqilabının mətbuatın inkişafına təsiri «Əncümən» qəzeti Təbrizdə Məşrutə inqilabı zamanı 

nəşrə başlayan (1906) ilk mətbu orqanı kimi. Qəzetin nəşri tarixi, onun ölkədə baş verən siyasi-ictimai 

hadisələrin güzgüsü olması. Cənubi Azərbaycanda 50-yə yaxın qəzet və jurnalın nəşri. H.Ədalətin 

redaktorluğu ilə çap olunan qəzetlər: «Əl-hədid», «Söhbət», «Ana dili». Urmiyə, Xoy, Ərdəbil, Səlmas 

şəhərlərində nəşr olunan demokratik məzmunlu qəzetlər. 

Cənubi Azərbaycanda yeni tipli məktəblərin yaranması. M.H.Rüşdiyyənin Təbrizdə acdığı məktəbdə 

(üsuli-cədid) təhsilin yeni üslubda ana dilində aparılması «hümmətçilikdən – millətçiliyə» keçid 

mərhələsinin başlanması. Bu proseslərdə mətbuatın rolu. 

Məşrutə inqilabının anadilli mətbuatın yaranmasına və inkişafına təkan verməsi. M.Ə.Möcüz, 

M.Qənizadə,  Ə,Qilani, R.Sərraf kimi şairlərin anadilli mətbu orqanlarında çıxışları. Sabirin İranda 

davamçıları. 

Anadilli mətbu orqanları  «Şəbnamə», «Ana dili», «Azərbaycan» və s.qəzetlər və jurnallar və orada 

işıqlandırılan əsas məsələlər. 

«Molla Nəsrəddin» jurnalının  İranda və  Cənubi Azərbaycandakı yaradıcı mühitə  təsiri. Cənubi 

Azərbaycanda satirik tipli jurnalların yaranması prosesi. Ə.Səfərovun redaktorluğu ilə çap olunan 

«Azərbaycan» jurnalında Mirzə Cəlilin və M.Ə.Sabirin təsirinin duyulması. 

«Həşəratül ərz» və «Sure-usrafil» qəzetlərinin nəşri tarixi. Qəzetin aparıcı əməkdaşlarından biri olan 

Ələkbər Dehxudanın «Cərənd-pərənd» (Ordan-burdan) rubrikası ilə  İranda siyasi felyetonun və  qısa 

hekayə janrının əsasının qoyulması. 

 

 

---

[Skriv text] 

www.achiq.info

  

 

[Skriv text] 

3 

XIX  əsrin sonlarından kortəbii sıçrayışlar  şəklində  təzahür edən xalq  nümayişləri artıq 1905-ci ilin 

sonunda şüurlu, nizamlı formalar almağa başladı. 

Hökumətə qarşı olan bu kütləvi hərəkatlar, inqilabla nəticələndi və tarixə Məşrutə inqilabı (1906-1911) 

adı ilə daxil oldu. İnqilab iştirakçılarının əsas tələbi konstitusiyanın qəbul edilməsi, məclis çağırılması, xarici 

məmurların ölkədən qovulması  və s. ibarət idi. Xalq hərəkatının genişlənməsindən qorxuya düşən  şah 

hökuməti 1906-cı ilin avqustun 5-də qanuni əsasi verilməsi və həmin ilin sentyabrın 9-da Şura Məclisinin 

təsis edilməsi haqqında fərmanı təsdiq etməyə məcbur oldu. 

Beləliklə,  İran konstitusiyalı  şah ölkəsinə çevrildi. Tezliklə bütün əyalət və vilayətlərdə  məclisə 

nümayəndələrin seçilməsi başladı. 

Tehranda «Milli məclis» açılan günü paralel olaraq Təbrizdə «Azərbaycan milli məclisi» quruldu.Lakin 

1907-ci ilin əvvəlində taxta çıxan Məhəmmədəli  şah atasının imzaladığı konstitusiyanı tanımaq istəmirdi. 

Bu xəbər Təbrizdə  hərəkatın genişlənməsinə  təkan verdi. Fevral ayının 8-də  Təbrizdə «Gizli Mərkəz»in 

başçılığı ilə  Məşrutə inqilabı dövründə ilk silahlı üsyan baş verdi. Son nəticədə isə  Təbriz  şəhərində real 

hakimiyyət əyalət şurasının əlinə keçdi. İnqilabın ağırlıq mərkəzi tədricən Təbrizə keçməyə, İran inqilabının 

taleyi bu şəhərdə həll olunmağa başlamışdı. 1908-ci il iyunun 23-də şahın göstərişi ilə İrandakı rus kazak 

hərbi dəstəsi Məşrutəyə zərbə endirmək məqsədi ilə Məclisin və paytaxtdakı Azərbaycan şurasının binalarını 

top atəşinə tutdu. 

Mərkəzi hökumət Azərbaycana ordu göndərsə  də xalq tərəfindən müqavimətə rast gəlmişdi. Bundan 

sonra Təbriz 11 ay  mühasirədə qalmışdı. Xalq aclıq və bir çox başqa çətinliklərlə üzləşsə  də  təslim 

olmamışdı. Təbriz döyüşlərində  Səttarxan öz yaxın silahdaşları ilə misilsiz döyüş  şücaəti göstərmişdilər. 

Təbriz İran məşrutə inqilabının mərkəzinə çevrilmişdi. İranın qüvvələri üzərində qələbənin qazanılmasında 

böyük xidmətləri olan Səttar xan və    Bağır xanı xalq məhəbbətlə «Sərdare-milli» və «Salare-milli» (milli 

sərkərdə mənasındadır – P.M.) adlandırmışdı. 

1909-cu ildə  Cənubi Azərbaycanın bütün qərb vilayətləri (Maku istisna olmaqla) əksinqilabçılardan 

təmizlənmiş, demokratik hakimiyyət bərqərar edilmişdi. 

1906-cı ildə «Molla Nəsrəddin» jurnalı  İran və  Cənubi Azərbaycan mövzusuna geniş yer ayırırdı. 

«Molla Nəsrəddin»in elə bir sayı yox idi ki, orada bu mövzu M.Cəlilin, M.Ə.Sabirin və jurnalın Təbriz 

müxbirləri – M.S.Ordubadinin, Mirzə Ələkbər Məmmədquluzadənin (Cəlil Məmmədquluzadənin qardaşı – 

P.M.)  İskəndər Qəffari Sərxpuşun qələmi ilə  felyeton, şeir, xəbər və s. şəklində getməsin. Bakıda nəşr 

edilən «İrşad», «Həyat», «Təzə həyat» kimi mətbu orqanları da İrandakı məşrutə inqilabına böyük mənəvi 

dəstək olurdular. Əgər XIX əsrin sonlarında Cənubi Azərbaycanda yalnız Türkiyənin nəşr nümunələri ilə 

tanış idilərsə, artıq XX əsrin əvvəllərində daha çox Bakı və Qafqazda Azərbaycan dilində çıxan mətbu və 

nəşlər izlənilirdi. Bu o dövrdə Cənubi Azərbaycan oxucuları uzun fasilədən sonra (1891-1904) çap olunan 

«İrşad» (bu qəzetin Sadıq xan Fərəhani tərəfindən İrandakı azərbaycanlılar üçün fars dilində xüsusi əlavəsi 

hazırlanırdı), xüsusilə «Molla Nəsrəddin» və digər mətbu orqanlarından, öz ölkələri ilə bağlı bilgilər alırdılar 

[8, 215]. 

Ailəsini dolandırmaq və çörəkpulu qazanmaq üçün bütün Qafqaz boyu səpələnmiş  Cənubi 

azərbaycanlılar İrana geri qayıdarkən özləri ilə istiqlal mücadiləsi ideyalarını da gətirirdilər. 

M.Rəsulzadə yazırdı ki, iranlıların Bakıda qurulan ilk inqilabi cəmiyyəti Tehran və Təbrizə mürşidlər, 

fədailər, bombalar və sair məvaddi-infilaqiyyə göndərirdilər. 

---