Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri
5
dövründə (909-1171) “Quran”dan bəzi ayələri ehtiva edən dua ki-
tabçaları taxta qəliblər vasitəsilə çap edilmiĢdir. Eyni zamanda,
Əndəlüs hökmdarı olan Əbdürrəhman ən-Nəsrin (912-961) öz va-
lilərinə çap olunmuĢ əmrnamələr göndərdiyi
məlumdur
3
.
1040-cı illərdə çinli Pi ġeng (990-1051) hər heroqlif üçün
ayrıca qəlib düzəldərək, mütəhərrik (hərəkət edən literlərlə) kitab
çapı metodunu icad etmiĢdir. Bu üsul çoxsaylı heroqliflərə malik
Çin yazısı üçün effektli olmasa da, Pi ġengin icadından dörd əsr
sonra Avropada uğurla tətbiq olunmağa baĢladı. Məhz 1440-cı
illərdə Almaniyada Ġohann Qutenberqin (1400-1468) ilk mətbəəni
açması ilə kitab nəĢri tarixində yeni dövr baĢladı. Mütəhərrik kitab
çapı Avropada istifadə edilən əlifbalar üçün daha münasib idi.
Çünki hərflərin sayı olduqca azdır, hər hərf üçün ayrıca qəlib dü-
zəldilir, hərflər ayrı-ayrı tökülür və bunlardan sözlər, cümlələr, sə-
hifələr və mətnlər düzülürdü. Beləliklə, kitab çapına dair ilk təĢəb-
büslər və təcrübələr Çindən baĢlayaraq bir sıra ġərq ölkələrində sı-
naqdan keçirilsə də, mətbəə iĢi Avropada özünə yeni həyat tapdı
və sürətli inkiĢaf yoluna qədəm qoydu.
Azərbaycanda ilk mətbəələr XIX əsrdə yaradılsa da, nəĢriy-
yat iĢi XX əsrdən inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdır. Azərbaycanda ilk
mətbəənin qurulması XIX əsrin birinci rübünə təsadüf etmiĢdir.
Qacarlar sülaləsindən olan Fətəli Ģahın böyük oğlu, vəliəhdi və
Azərbaycan hakimi Abbas mirzənin (öl. 1833) himayəsi ilə Təb-
rizdə ilk mətbəə yaradılmıĢdır. Lakin bu mətbəənin qurulma tarixi
ilə bağlı fikir ayrılığı mövcuddur. Belə ki, mövcud ədəbiyyatda bu
hadisənin 1812-ci, 1817-ci və 1818-19-cu illərdə baĢ verməsi haq-
qında fikirlər səsləndirilmiĢdir
4
.
3
Orlin Sabev (Orhan Salih). Ġbrahim Müteferrika ya da ilk Osmanlı matbaa
serüveni (1726-1746). Ġstanbul, 2006, s.18.
4
Mirəhmədov Ə. Bir neçə söz // Azərbaycan kitabı (biblioqrafiya). Üç cilddə. I
c. Tərtib edəni: Ə.Y.Əliyev. Bakı, 1963, s.XXX; Zəkiyev Ġ., Ġsmayılov R.,
Əliyeva Z. Azərbaycanda nəĢriyyat iĢi. Bakı, 2000, s.52; Zərinəzadə H. Fars di-