Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri Vüsalə Musalı
Yüklə 2,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 5 dövründə (909-1171) “Quran”dan bəzi ayələri ehtiva edən dua ki- tabçaları taxta qəliblər vasitəsilə çap edilmiĢdir. Eyni zamanda, Əndəlüs hökmdarı olan Əbdürrəhman ən-Nəsrin (912-961) öz va- lilərinə çap olunmuĢ əmrnamələr göndərdiyi məlumdur 3 . 1040-cı illərdə çinli Pi ġeng (990-1051) hər heroqlif üçün ayrıca qəlib düzəldərək, mütəhərrik (hərəkət edən literlərlə) kitab çapı metodunu icad etmiĢdir. Bu üsul çoxsaylı heroqliflərə malik Çin yazısı üçün effektli olmasa da, Pi ġengin icadından dörd əsr sonra Avropada uğurla tətbiq olunmağa baĢladı. Məhz 1440-cı illərdə Almaniyada Ġohann Qutenberqin (1400-1468) ilk mətbəəni açması ilə kitab nəĢri tarixində yeni dövr baĢladı. Mütəhərrik kitab çapı Avropada istifadə edilən əlifbalar üçün daha münasib idi. Çünki hərflərin sayı olduqca azdır, hər hərf üçün ayrıca qəlib dü- zəldilir, hərflər ayrı-ayrı tökülür və bunlardan sözlər, cümlələr, sə- hifələr və mətnlər düzülürdü. Beləliklə, kitab çapına dair ilk təĢəb- büslər və təcrübələr Çindən baĢlayaraq bir sıra ġərq ölkələrində sı- naqdan keçirilsə də, mətbəə iĢi Avropada özünə yeni həyat tapdı və sürətli inkiĢaf yoluna qədəm qoydu. Azərbaycanda ilk mətbəələr XIX əsrdə yaradılsa da, nəĢriy- yat iĢi XX əsrdən inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdır. Azərbaycanda ilk mətbəənin qurulması XIX əsrin birinci rübünə təsadüf etmiĢdir. Qacarlar sülaləsindən olan Fətəli Ģahın böyük oğlu, vəliəhdi və Azərbaycan hakimi Abbas mirzənin (öl. 1833) himayəsi ilə Təb- rizdə ilk mətbəə yaradılmıĢdır. Lakin bu mətbəənin qurulma tarixi ilə bağlı fikir ayrılığı mövcuddur. Belə ki, mövcud ədəbiyyatda bu hadisənin 1812-ci, 1817-ci və 1818-19-cu illərdə baĢ verməsi haq- qında fikirlər səsləndirilmiĢdir 4 . 3 Orlin Sabev (Orhan Salih). Ġbrahim Müteferrika ya da ilk Osmanlı matbaa serüveni (1726-1746). Ġstanbul, 2006, s.18. 4 Mirəhmədov Ə. Bir neçə söz // Azərbaycan kitabı (biblioqrafiya). Üç cilddə. I c. Tərtib edəni: Ə.Y.Əliyev. Bakı, 1963, s.XXX; Zəkiyev Ġ., Ġsmayılov R., Əliyeva Z. Azərbaycanda nəĢriyyat iĢi. Bakı, 2000, s.52; Zərinəzadə H. Fars di- Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 6 H.H.Zərinəzadə Azərbaycanda ilk mətbəənin qurulması haq- qında “Kavə” jurnalının 1921-ci ildə buraxılmıĢ 5-cı sayından (səh.12-13) sitat gətirir: «Fətəli Ģahın Ģahlığı dövründə ilk mətbəə Təbrizdə quruldu. Bu barədə Hotem-ġindler yazır: “1818-ci ildə təbrizli Ağa Zeynalabidin adlı bir adam tipoqrafiya, yəni Ģrift ilə çap etmə mətbəəsinin azacıq alət-vəsaitini Təbrizə gətirərək, Azər- baycanın o zamankı hökmdarı olan caniĢin Abbas mirzənin hima- yəsi altında kiçik bir mətbəənin əsasını qoydu...”... Doktor Kotton deyir ki, “1822-ci ildə Mirzə Cəfər adlı bir gənc ilk qurĢun mətbə- əsini bu Ģəhərdə (Təbrizdə) iĢə saldı, çap edilmiĢ ilk kitab isə “Gü- lüstan” idi... Təxminən 1825-ci ildə caniĢin Abbas mirzə təbrizli Mirzə Cəfəri Moskvaya göndərdi ki, bir daĢ mətbəə gətirsin və o sənəti də öyrənsin. O, Təbrizə bir dəzgah gətirərək, onu iĢə sal- dı» 5 . Yeri gəlmiĢkən, bəzi müəlliflər 6 “çap” sözünün hind mənĢəli olduğunu irəli sürsələr də, H.H.Zərinəzadə bu sözün Azərbaycan dilindən fars dilinə keçdiyini ehtimal etmiĢdir. Belə ki, monqol hökmdarı Keyxatu xan dövründə Təbrizdə “çav” adlanan çap olunmuĢ kağız pullar dövriyyəyə buraxılmıĢdı. Alimin fikrincə, “çav” termini “çap” sözünün qədim formasıdır: “Təbrizdə “çav”ın çalınması və Azərbaycan dilində “çalınmaq” felinin, baĢqa məna- larla yanaĢı olaraq, bir də pul çalmaq mənası daĢıması “çav” ilə “çalmağ”ın əlaqədar olduğu ehtimalını da doğurur. Ola bilər ki, bu mənada olan “çalmaq” sözü “çav”dan əmələ gəlmiĢ və əslində “çavlamaq” imiĢ” 7 . Dilimizdə bir də “çapmaq” sözünün mövcud- luğunu xatırlamağın heç də yersiz olmayacağı qənaətindəyik. lində Azərbaycan sözləri. Bakı, 1962, s.261; Xəlilov A. Ġlk Azərbaycan kitabı. Bakı, 1995, s.16. 5 Zərinəzadə H. Fars dilində Azərbaycan sözləri. Bakı, 1962, s.261-262. 6 Müin M. Fərhəngi-farsi. I c. Tehran, 1342, s.1262-1263. 7 Zərinəzadə H. Fars dilində Azərbaycan sözləri. Bakı, 1962, s.271-273. Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 7 Biblioqraf alim A.Xəlilov yazır ki, Abbas mirzənin təhsil al- maq üçün Ġngiltərəyə göndərdiyi Mirzə Saleh ġirazi orada çapçılıq iĢini öyrənmiĢ və 1819-cu ildə Təbrizə qayıtdığı zaman özü ilə bir çap dəzgahı da gətirmiĢdir. Eyni ildə Azərbaycan alimi Mirzə Zeynalabidin Təbrizi də mətbəəçilik fəaliyyətinə baĢlamıĢdır. Elə həmin il Təbrizdə görkəmli Azərbaycan Ģairi Məhəmməd Füzuli- nin doğma dildə yazdığı “Leyli və Məcnun” poeması nəĢr edilmiĢ- dir 8 . Çox keçmədən Ġran Azərbaycanının bəzi digər Ģəhərlərində (Urmiya, Ərdəbil və s.) də mətbəələr yaradıldı 9 . ġimali Azərbaycanda ilk mətbəə 1830-cu illərdə ġuĢada əc- nəbi missionerlər tərəfindən xristianlığın təbliği məqsədi ilə təsis edilmiĢdir 10 . TanınmıĢ Azərbaycan Ģairi, rəssamı, xəttat və musiqiĢünası olan Mir Möhsün Nəvvab (1833-1918) da ġuĢadakı evində mətbəə təĢkil etmiĢdir. O, litoqrafiya mətbəəsi açmağa müvəffəq olmuĢ, hətta burada özünün bir neçə əsərini çap etmiĢdir. XIX əsrin son rübündə Azərbaycanda kitab çapı iĢinin inki- Ģafında Ünsizadə qardaĢlarının Tiflisdə və ġamaxıda fəaliyyət göstərən mətbəəsinin böyük rolu olmuĢdur. XX əsrin əvvəllərində isə Azərbaycanda ən böyük mətbəə Orucov qardaĢlarının Bakıda qurulan və o zamanın Ģəraitinə görə texniki cəhətdən mükəmməl olan müəssisəsi idi. Əgər 1889-cu ildə Bakıda 5 mətbəə və 1 tipo- litoqrafiya var idisə, 1900-cü ildə mətbəələrin sayı 16-ya çatmıĢ- dı 11 . Artıq 1908-ci ildə Bakıda otuz mətbəə və litoqrafiya fəaliyyət göstərirdi. 8 Xəlilov A. Ġlk Azərbaycan kitabı. Bakı, 1995, s. 16-17. 9 Mirəhmədov Ə. Bir neçə söz // Azərbaycan kitabı (biblioqrafiya). Üç cilddə. I c. Tərtib edəni: Ə.Y.Əliyev. Bakı, 1963, s.XXX. 10 Daha ətraflı bax: ġahmərəsi P.Z. Qarabağnamə: əz ədvari-kohən ta doureyi- müasir. Tehran, 1389, s.250-252. 11 Mirəhmədov Ə. Bir neçə söz // Azərbaycan kitabı (biblioqrafiya). Üç cilddə. I c. Tərtib edəni: Ə.Y.Əliyev. Bakı, 1963, s.XXXIX. Yüklə 2,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|