30
qurduqlarının səbəbi aydın olur. Belə ki, onlar reallığı lazımınca
qiymətləndirmiş, onun bütün tərəflərini hərtərəfli şəkildə dərindən
araşdırmışlar.
Müsəlmanların tərki‐dünyalığı problemi daha da qəlizləş‐
dirmişdir; onlar nəinki öz reallığının, həm də regional və beynəlxalq
reallığın qiymət‐ləndirilməsində biveclik göstərmişlər.
İslam və ümumbəşəri həyat gerçəkliyi məsələsindəki düşüncə və
davranışın metodoloji zədələnməsi düşüncə və münasibət reallığının
inkar edilməsi cəhdlərinə səbəb oldu. Bu, adətən mütləq inkarla qurtaran,
təfsilat və verilənlərə etimad bəsləməyən psixoloji problem idi.
Bəzi müsəlman qrupların reallığın dərkindəki təcrübəsizliyinin
təzahürlərindən biri də nümunələrdən (modellərdən) yapışıb qalma‐
larıdır. Bu qruplar islam tarixindəki illüziyalı ideal “nümunələr”in xəyalı
ilə yaşayır, reallığı qoyub xəyallara doğru qaçırlar. Onların islah
metodologiyası anlayışı modeldən ayrı‐ayrı “hissələr”in surətlərinin
çıxarılması, onların reallığa tətbiqi və hər bir problemdə sələfi
modelindən avtomatik olaraq yararlanma ilə məhdudlaşır.
Təcrübəsizliyin təzahürlərindən biri də beynəlxalq reallığın
müsəl‐manların bəzi dini prinsipləri başa düşmələrinə təsir göstərməsi
amilini nəzərə almamaqda öz əksini tapır. Belə ki, beynəlxalq reallıq
məlum prinsiplərin dərkində müsəlman şüurunu fərqli istiqamətdə
formalaşdırır, onların müasir gerçəkliyə uyğun tətbiqinə təsir göstərir.
Halbuki ənənəvi baxışa görə, həmin prinsiplər ya nəzəri dini mətnləri,
ya da zaman və məkan baxımından çərçivəli olan tarixi hadisələri ifadə
edir. Bu prinsiplərə dair bugünkü təsəvvürlərin əksəriyyəti, əslində
müsəlmanların başqalarının reallığı çərçivəsində düşündüklərinin
inikasıdır. Müasir dövrdə azadlıq, bərabərlik, ədalət və məşvərət məlum
prinsiplərin təsisat tərəflərinə çevrilmişdir ki, müsəlmanların çoxu da
onların öz həyatlarında olmasını arzulayır. Ancaq adıçəkilən prinsiplərin
qeyri‐müsəlman dünyasında tətbiqinin müsəlmanların həmin prinsipləri
başa düşmələrinə təsir etməsini inkar edən metodoloji zədələnmə
forması da mövcuddur
1
.
1
Məhəmməd Rəşid Rza. Mənafe əl-urubiyyin və məzarruhum fiş-Şərq - əl-İstibdad (Avropalıların Şərqdə
qazandıqları və itirdikləri şey - istibdad). Cild X. “əl-Mənar” jurnalı, № 4. hicri 1315, səh. 279-284.
Dəqiq məlumat üçün bax: səh. 282-283. Orada deyilir: “Şərqlilərin avropalılardan götürdükləri ən böyük
fayda hökumətlərin necə qurulmasını öyrənmələri və özlərinin də ona sarılmaları idi. Onlar bunun
sayəsində şura və şəriət hakimiyyətini fərdlərə həvalə olunmuş mütləq hakimiyyət ilə əvəz etməyə
sürükləndilər. Yaponiya, ümumiyyətlə, bu cür hakimiyyət arzusuna çatdı. İran da belə hakimiyyət üçün
işə girişdi. Misir və Türkiyə isə bu yolda qələm və dillə mübarizəyə başladı... Ey müsəlman, nə üçün belə
31
Bəzən bu cür metodoloji zədələnmənin toruna ziyalıların və adi
müsəlmanların qəlblərində özlərinə yer etmiş bəzi nüfuzlu müasir
alimlər də düşür
1
.
Müsəlman reallığına laqeydlik Qərb reallığına intibah və tərəqqi
nümunəsi kimi baxan bəzi qruplar arasında vüsət kəsb etmişdir. Belə
olan halda metodoloji zədələnmə özünü məlum Qərb nümunəsindən əxz
edilmiş islahat proqramlarında göstərir. Bu proqramlar müsəlman
reallığına tətbiq edilərkən sonuncunun mədəni‐ictimai xüsusiyyətləri
nəzərə alınmır. İslahat üsullarının seçilməsindəki bu metodun təhlükəsi
ondadır ki, onun tərəfdarları xəlqilik və xalqdan uzaq olmalarına
rəğmən, nüfuz sahibləri olub qərarların hazırlan‐masında mühüm rola
malikdirlər.
Tapşırıq. Reallığın dərki və ona münasibətdəki zədələnmə halına dair
üç misal gətirin.
Səbəblərin nəticələrlə əlaqələndirilməsi zamanı ortaya çıxan
zədələnmə forması: bu zaman səbəbiyyət (kauzallıq) qanununa və ya
eyniadlı anlayışa əhəmiyyət verilmir, məsələ ilə bağlı ağlasığmaz
əfsanəvi izahlara baş vurulur. İslamda səbəbiyyət dedikdə dünyanın
ilahi kreasionizmində və ondakı münasibətlərin tənzimlənməsində təbii,
ictimai və psixoloji qanunlar nəzərdə tutulur. İnsanın təbiətlə əlaqəsini
tənzimləyən şeylər iradəcə mümkün və qeyri‐mümkün səbəblərdir. Bu
səbəblər keçmiş qanunlardır və dəyişilməzdir. Yalnız Allah təala onları
müəyyən vəziyyət və məqsədlər üçün dəyişə bilər. Həmçinin, onlar
bəşəri məsuliyyət və götür‐qoy etməkdən asılı deyillər.
Səbəbiyyət və ona münasibətdəki metodoloji zədələnmə Allaha
təvəkkül bəhanəsi ilə səbəbləri nəzərə almamaqda özünü göstərir. Bu
bir hakimiyyət formasını dinimizin ana sütunlarından hesab edirsən? Biz hakimiyyəti Açıq-aşkar
Kitabdan və Raşidi xəlifələrinin həyatından əxz etmişik, avropalılarla birgə yaşayışdan deyil! O insanların
(avropalıların – mütərcim) vəziyyətindən ibrət götürmüş olsaydınız, sən və sənin kimilər bunun islamdan
olmasını fikirləşməzdilər və belə bir şeyin qurulmasına ən son çağıranlar Astanadakı, Misir və
Mərakeşdəki din xadimləri olardılar. Onların, məhz onların əksəriyyəti hələ də fərdlərin istibdad
hakimiyyətini dəstəkləyir...”.
1
Buna misal kimi Qərb cəmiyyətində ərləri müsəlman olmayan qadınların barəsində çıxarılmış fitva
“təkamülü”nü göstərmək olar. Bundan qabaq alimlər heç bir dini mətnə baş vurmadan və tarixi
presedentləri araşdırmadan ənənəvi fitvalara əl atırdılar. Ancaq nə vaxt ki, vəziyyət mürəkkəbləşib suallar
çoxaldı, məsələyə dair ənənəvi olaraq fitva verməyə tələsən bəzi alimlər ayaq saxladılar. Onlar belə bir
qənaətə gəlmişdilər ki, ortada çıxış yolu tələb edən problem mövcuddur. Bunun üçün onlar sələf
nümunəsindən presedentlər axtarmağa başladılar. Belə bir presedentlər tapılsa da onlar yeni fitvalara olan
ehtiyacı hökm çıxarmanın ümumi prinsipləri ilə əsaslandırmağa çalışdılar. Halbuki məhz tarixi
presedentin tapılması onları yeni fitvalara baş vurmağa sövq etmişdi.