Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üsul əl‐Fiqh
50 Bunlar isə ətraf aləmdə dəyişməz təbii mövcudluğa malik maddi şeylər deyillər və onların sabit mövcudluğu yoxdur. İslam tarixi boyu təfsirçi alimlər “müfəssirlərin metodları” adı ilə məlum olan çox sayda metod ortaya qoymuşlar. “Fiqhin ana prinsipləri” (Üsul əl‐Fiqh) adlanan sahə isə, heç şübhəsiz ki, islam tarixində metodologiyanın və metodoloji təfəkkürün “ata”sı hesab edilmişdir. Ancaq fiqhin əsasları metodo‐ logiyası birdən‐birə ortaya çıxmamış, uzun müddət, əsasən analogiya (qiyas) metoduna əsaslanmışdır. Daha sonra alimlər məfhumları, üsulları və mexanizmləri təkmilləşdirmişlər. Buraya konsensus (icma), harama aparıb çıxara biləcək qanuni əməllərin qadağan edilməsi (sədd
keçmişdə təsbit edilmiş vəziyyətinin əsas götürülməsi (istishab), ümumi öhdəyə buraxılmış mənafelər və s. daxildir. Bu qaydaların təkmilləşdirilməsi “məqsədlər” anlayışının inkişafına səbəb oldu. Bu da öz növbəsində fiqhə və ana prinsiplərə dair qaydaları möhkəmlətdi. Daha sonra “məqsədlər”ə xas qaydaların möhkəmləndirilməsinə başlanıldı. Məgər bütün bunlar metodologiyanın dəyişilib‐inkişaf etməsini göstərmirmi? Qədim və müasir islam tarixi boyu fikir məktəbləri mühakimə, təfəkkür, ictihad və tədqiqat metodlarına görə bir‐birindən fərqlənmişdir. Kəlam alimlərinin, fəqihlərin, fundamen‐ talistlərin, sufilərin, irfan ∗ əhlinin, filosofların, kimya, fizika, təbabət və astronomiya kimi sahələrdə təbiətşünas alimlərin özlərinə məxsus metodları olmuşdur. Təbii ki, bu məktəblərin hər birinin qolları, bölmələri və onların da metodları olmuşdur.
b) Elmi, yoxsa alimləri islamlaşdırmaq?
Yuxarıdakı məktəblərin tədqiqat və mühakimə metodlarının tətbiq olunduğu sahələr müxtəlif ixtisas qollarında ümumilik kəsb etdiyi kimi, bu məktəblərin özləri də ümumi ortaq əsaslarda birləşir. Bu ortaq əsaslar həmin məktəbləri islam düşüncəsi məktəbləri kimi təqdim edir. Həmçinin, həmin məktəbləri islam metodologiyasının müştərək cizgiləri bir‐biri ilə birləşdirir. Məhz bu ortaq əsaslar və müştərək cizgilər ümumi islam metodologiyasını qeyri‐islam metodologiyasından fərqləndirir.
∗ İrfan: dini məsələlərin batini (gizli), iç mahiyyətini öyrənən elm sahəsi. Bu elm sahəsi dini mətnlərin (ayə və hədislərin) zahiri mənasını rədd edir, yozma (təvil) yolu ilə daxili semantikaya varmağa çalışır. Bu hal daha çox şiələr və sufilər üçün xarakterik olmuşdur – mütərcim. 51 Bununla yanaşı, əş`əriliyin ∗∗ və mötəzilənin ∗∗∗ metodları arasında elə fərqlər mövcuddur ki, onlarla hesablaşmaq lazım gəlir. Bu kimi, bəlkə də daha mühüm fərqlərə Əbülhəsən əl‐Əş`əri kimi kəlam alimlərinin, mötəzililərin, Farabi, İbn Sina kimi filosofların metodları arasında rast gəlirik. Metod məfhumunun, mənalarının və tətbiqi sahələrinin eyni düşüncə meydanında vüsət kəsb etməsi ilə sünni fiqh məktəbinin nümayəndələri olmuş Əbu Hənifə və Əhməd ibn Hənbəlin metodları bir‐birindən fərqlənmişdir. Hətta bu hal hədislərin təshihi işinə sirayət etmiş, Buxari və Müslim kimi məşhur hədisşünasların metodoloji sistemlərində fərqlərə səbəb olmuşdur. Metod anlayışının mənasını daraldıb yalnız idrak, tədqiqat, mənbələrə münasibət və hökmlərin reallığa tətbiqi vasitələrinin bütöv müştərək ünsürlərindən söz açıb islam metodologiyası və ya islamın metodologiyası haqqında danışırıqsa, onda biz mütləq bu metodo‐ logiyanı digər mədəniyyət və dinə mənsub tədqiqatçıların istifadə etdikləri metodologiyadan fərqləndirməyi bacarmalıyıq. Məgər bu, Allahın “...Sizin hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol təyin etdik. Əgər Allah istədiyi, sizi (eyni şəriətə tabe) vahid bir ümmət edərdi...” 1 ayəsini başa düşməyin variantlarından biri deyilmi?! Ola bilsin ki, Şeyx Buti metod anlayışını sağlam düşüncə və saf xarakterlərin birləşdiyi mütləq və danılmaz həqiqətlər – aksiomlar (qiyamətin, ilahi ad və atributların hesaba çəkmə və mizan‐tərəzi ilə ölçülən həqiqətləri və s.) çərçivəsində məhdudlaşdırır. Ancaq nə vaxtdan sonra belə mütləq aksiomlar müxtəlif qrup insanların düşüncə metodlarını öyrənən, hökm çıxarmada və metod qaydalarının müəyyənləşdirilməsində bilik mənbələrini başadüşmə vasitələrini təsvir edən elm hesab olunub? Bəzi aksiomların doğruluğu məsələsində insanların qəlbən bir‐birləri ilə həmrəy olmaları mütləq olaraq o demək deyildir ki, onlar həmin aksiomları həyatlarının, fəaliyyətlərinin yolu seçməlidirlər. Allahın aydın işarələri Firona və xalqına bəlli olsa da onlar
∗∗ Əş`ərilik: Sünni kəlam məktəblərindən sayılır. Banisi Əbülhəsən Əli ibn İsmayıl əl-Əşəri olan əş`ərilik mötəzilənin “ilahiləşdirilmiş” ağıl, Quranın sonradan yaradılması, ilahi müdaxilənin olmadığı mütləq iradə azadlığı və s. kimi iddialarına qarşı çıxaraq bu iddialara meydan oxumuş və ağılın təkbaşına islamın ana prinsiplərini izah edə bilməyəcəyi ideyası ilə çıxış etmişdi – mütərcim. ∗∗∗
Mötəzilə: islam fikir tarixində ilk rasional cərəyan sayılır. Banisi Vasil ibn əl-Əta olan bu cərəyan yarandığı ilk dövrlərdə əcnəbi rasionalistlər qarşısında islamın müdafiəçisi kimi çıxış etsə də sonralar öz rasionallığında ifrata varmaqla hamilik statusundan məhrum olmuş, mütəkəllim və fundamentalistlərin hücumuna məruz qalmışdır. 1 “əl-Maidə” surəsi, 48-ci ayə. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|