52
təkəbbür və zalimliklə bu işarələri inkar etdilər: “Möcüzələrimiz aşkar
şəkildə gəlib onlara çatdıqda: “Bu, açıq‐aydın bir sehrdir!” – dedilər.
(Möcüzələrimizin) həqiqiliyinə daxilən möhkəm əmin olduqları halda,
haqsız yerə və təkəbbür üzündən onları inkar etdilər. (Ya Rəsulum!) Bir
gör fitnə‐fəsad törədənlərin axırı necə oldu!” (ən‐Nəml, 13‐14).
Əgər metodologiya Şeyx Butinin işarə etdiyi və mizan‐tərəzi
saydığı ideal abstrakt zehinlər çərçivəsində məhdudlaşdırılarsa, onda
onun heç bir mənası qalmaz. İnsan zehniyyəti elə bir tərəzidir ki,
hadisələr və şeylər onunla qiymətləndirilir. Məhz onun əsasında
insanları iki qrupda – bütün doğru işləri dərk edib onların zəruri bildiyi
metoddan çıxış edən dərrakəli şəxslər və həqiqətə uyğun olaraq metoda
əl atmayanlar qrupunda təsnif etmək mümkündür.
Hətta bu halda biz ən azı iki metoddan söz aça bilərik; müəyyən
qrup insanın düşüncə və davranış vasitələrinin təsviri rolunu
oynamayan metodologiyanın heç bir mənası yoxdur.
53
İSLAM DÜŞÜNCƏ SİSTEMİNDƏ
METOD ANLAYIŞININ TƏKAMÜLÜ
İslam tarixi boyu metod anlayışını təmsil edən təzahürlərə
daxildir:
1. Qəbuletmə və öyrənmə metodologiyası
2. İstinad və təsdiq metodologiyası
3. Fiqh metodologiyası
4. Ana qaydalar (üsul) metodologiyası
5. Kəlam metodları
6. Metodların çeşidliliyi və bütövlüyü
7. Metodoloji zədələnmə və ümmətin geriliyi
8. Metodoloji asılılıq və ümmətin tənəzzülü
9. Metodoloji şüur
10.Düşüncədə, tədqiqat və fəaliyyətdə metodoloji qabiliyyətlərin
aşılanması.
Metod (mənhəc və ya minhac) sözü Qurani‐Kərimdə, hədislərdə
və ərəblərin leksikonunda mövcud olsa da daha çox müasir leksikonda
işlədilməyə başlayıb. Doğrudur, ərəb dilində “metod” mənasına gələn
“mənhəc”, “nəhc” və “minhac” sözlərinin ayrıca işlədilmə məqamlarına
rast gəlinsə də onların ifadə etdiyi mövzu demək olar ki, monotondur.
Bu mövzu elə doğru yolu ifadə edir ki, həmin yoldan da elmin və biliyin
müxtəlif sahələri üzrə tədqiqat və təsbitlərdə istifadə etmək
mümkündür. Müsəlmanlar bu mövzunun əhəmiyyətini hələ islam
tarixinin erkən dövrlərindən dərk etmişdilər.
Müsəlmanlar bilik əldəetmə metodunu təkmilləşdirmişdilər.
Peyğəmbərin (Ona Allahın xeyir‐duası və salamı olsun!) zamanında
vəhy ona nazil olduqdan sonra o, bunu insanlara çatdırır, vəhy
katiblərinə isə onu yazmağı və ətrafdakılara çatdırmağı tapşırırdı.
Allahın elçisi (Ona Allahın xeyir‐duası və salamı olsun!) ayələri insanlara
çatdırdığı zaman bəzən onları ətraflı şəkildə izah edir, əlavə
məlumatlarla daha anlaqlı formaya salırdı. Ancaq o, Quranın başqa
kəlamlarla qarışıq salınmamağına ciddi şəkildə diqqət yetirirdi. Məhz bu
müdrikliyi alimlər Peyğəmbərin öz sağlığında Quranın yazıya
köçürüldüyü halda hədislərin yazıya alınmasını müsəlmanlara qadağan
etməsinin səbəbi hesab edirlər.
54
Qurani‐Kərim və hədislər islam cəmiyyətini tənzimləyən
düşüncənin əsas iki mənbəyi idi. Həmçinin, bu düşüncə və onun verdiyi
bilik ilk müsəlman cəmiyyətində təlim‐tədris münasibətlərini təşkil
edirdi. Təbii haldır ki, Peyğəmbərin (Ona Allahın xeyir‐duası və salamı
olsun!) vəfatından sonra heç də hər bir məsələdə bütün səhabələr
həmrəy olmadılar. Bu səbəbdən müəyyən bir problem üzərində
səhabələrin konsensusu (icma) mötəbər biliyin üçüncü mənbəyi hesab
edilməyə başladı. Həmçinin, alimlər, barəsində Quranda və hədislərdə
birbaşa məlumatın olmadığı hal və situasiyalarla qarşılaşdıqlarında
həmin halları Quranda və hədislərdəki oxşar hallarla müqayisə etməyə
başladılar. Bunun nəticəsində analogiya (qiyas (müqayisə etmə)) islam
düşüncəsi və biliyinin dördüncü mənbəyinə çevrildi. Biz konsensus və
analogiyaya (icma və qiyas) rasional fəaliyyət (ictihad) elementləri gözü
ilə baxa bilərik. Rasional fəaliyyət (ictihad) Quran və Sünnədən sonra
biliyin üçüncü mənbəyidir.
Bütün bunlar müsəlmanların, xüsusilə şəriət hökmlərinə dair
biliklərin
əldə
edilməsində
istifadə
etdikləri
metodologiyanın
mənbələridir. Bu səbəbdən alimlər onlara “şəriətin mənbələri ” adını
vermiş, bəzən də bu siyahıya analogiya (qiyas) zamanı istifadə edilən
formal deduksiyanı (əl‐istinbat əş‐şəkli) və aprobasiyanı (istihsan) əlavə
etmişlər. Deduksiya işin dəyəri, mahiyyəti ilə bağlı olduğu halda,
aprobasiya
əsas
məqsədlə
‐
Allahın
bildirdiyi
mənafelərin
gerçəkləşdirilməsi ilə əlaqədardır.
Birinci nəsil müsəlmanlar başa düşmüşdülər ki, vəhyin endiyi
dövrdə Quranı‐Kərim və Peyğəmbərin (Ona Allahın xeyir‐duası və
salamı olsun!) ona dair açıqlamaları, onu tətbiq etməsi həyatlarının
tənzimlənməsi üçün bəs edir. Bu səbəbdən Peyğəmbərin vəfatından
sonra konsensus, analogiya, aprobasiya, mənafe və məqsədlərin nəzərə
alınması və s. Quran təlimlərinin və Sünnənin başa düşülməsində
rasional yanaşmanın təzahürləri idi.
İslam elmlərinin yazıya köçürülməsi, mətnlərinin və onlardan
istifadə yollarının dəqiqləşdirilməsi əksəriyyətinin insan düşüncəsi üçün
yeni olduğu konkret metodların təkmilləşdirilməsini zəruri etdi.
Müxtəlif sahələrə dair ana qaydalar işlənib hazırlandı. Məsələn, fiqhin,
təfsirin, hədisşünaslıq və kəlam elminin ana qaydaları kimi elm sahələri
bu qəbildəndir. Bütün bu yeni elm sahələri məxsusi olaraq islam
metodologiyasını təmsil edirdi. Çünki onlar müsəlman şüurunun
məhsulu olub əvvəlki dövrlərin elm sahələrində təsadüf olunmurdu.