Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üsul əl‐fiqh
- İstidlal bil‐qiyas vəl‐bürhan
- İstidlal bil‐istiqra
60 hədislərə istinad etməklə yanaşı, fitva tələb edən məqamların başa düşülməsində rasional təfəkkürün dairəsini genişləndirmişdi. Sonralar İmam Şafei bu iki metodu bir‐birinə uyğunlaşdırmaqla mötədil mövqedən çıxış etdi. O, “Risalə” adlı kitabında öz metodunu mötəbər hesab edərək, digər alimləri də ondan yararlanmağa çağırdı. Bu metod sonralar “Fiqhin ana qaydaları” (Üsul əl‐fiqh) elmi kimi tanınacaq elm sahəsində qələmə alınan yazıların əsasını təşkil edəcəkdi. Sözügedən elm isə xüsusi metodologiya elmidir. Yunan, fars və digər dillərdən tərcümə edilmiş elmi ədəbiyyat ərəb‐islam dünyasında yayıldıqdan sonra müsəlmanların fəlsəfə və təbiət elmləri ilə məşğul olmağa başladıqları zaman elmlərin mühakimə qaydalarına dair yeni metodoloji əsərlərə ehtiyac yarandı. “Analogiya və məntiqi sübutlara əsaslanan dəlil gətirmə” (İstidlal bil‐qiyas vəl‐bürhan əl‐məntiqi) metodundan geniş surətdə istifadə olundu. Ancaq bu metodun lazımi tələblərə cavab vermədiyini görən alimlər ona “induktiv dəlil gətirmə” (İstidlal bil‐istiqra) metodunu əlavə etdilər. Elmlərin təsnifinə, ümumi metodlarına və digər elmlərə bu metodların tətbiqinə dair ixtisas kitabları yazıldı. Əl‐Xarəzmi “Elmin açarları” (Məfatih əl‐ elm) kitabını, İbn Həzm “Yolun ixtisarı ilə xilasın müxtəsərliyi tarixinə töhfə” (ət‐Tövfiq əla tarix ixtisar ən‐nəcat bi ixtisar ət‐təriq) traktatını, İmam Qəzali “Elmin meyarı” (Meyar əl‐elm) kitabını, İbn Rüşd “Xalqın dini etiqadına dair dəlillər metodologiyası” (Minhac əl‐ədillə fi əqaid əl‐ millə) kitabını, əl‐Əlməvi “Fayda verən və götürülən ədəb‐ərkana dair köməkçi (kitab)” (əl‐Muid fil‐ədəb əl‐mufid vəl‐mustəfid) kitabını, İbn Cəmaə isə “Alim və tələbələrin ədəb‐ərkanına dair eşidən və danışanın öyüd‐nəsihəti” (Təzkirə əs‐same vəl‐mütəkəllim fi ədəb əl‐alim vəl‐ mütəəlim) kitabını yazdı.
oxuyun. Müəllifin qarşısına qoyduğu məqsədlərə çatmaq üçün istifadə etdiyi metodoloji vasitələri izah edin.
Hər bir ixtisas alimi özünəməxsus elmi məntiqə, metodoloji vasitələrə sahibdir. Hədis alimlərinin rəvayət, fiqh və onun fundamental qaydaları elmlərinə xas metodları, təfsirçilərin dini mətnlərə, linqvistik izahlara və fiqhi hökmlərə və qnostik yozumlara dair metodları, fundamentalistlər və fəqihlərin analogiyaya əsaslanan induktiv dəlil gətirmə metodları, mütəkəllimlərin polemika və diskussiya xarakterli,
61 dialektik metodları, sufilərin qnostik‐intuitiv metodologiyası, naturalist‐ lərin isə induktiv‐empirik metodları vardı. Bəlkə də intuitiv olaraq demək mümkündür ki, insanda həqiqi biliyin formalaşdırılması üçün sensual təcrübəni rasional idrakla sıx şəkildə əlaqədə götürmək lazımdır. Bəzi müsəlman alimləri bu məsələni isbatlamaq üçün gərgin əmək sərf etmişlər. Məsələn, əl‐Həsən ibn əl‐ Heysəm şübhədən xali biliyə çatmaq üçün hisslə ağlın vəhdətini şərt kimi irəli sürür 1 , Galendən sitat gətirirdi. O, insanda ən əhəmiyyətli hissiyyat orqanı olan gözün anatomiyasını öyrənmiş, onun vasitəsi ilə görmə prosesinin fizioloji izahını vermişdir. Daha sonra psixoloji‐ koqnitiv baxımdan görmə prosesini şərh etmiş, onun yaddaşla əlaqəsini öyrənmiş, idrak prosesində iştirak edən və bəzi surətlərlə onlara aid digər əlamətlərin dərk edilməsini təmin edən görmə “parolları”ndan danışmışdır. Metodoloji ədəbiyyatlarda sözügedən alim misal göstərilərək bildirilir ki, islam təcrübəsində elmi‐empirik metodologiya inkişaf edibmiş. İbn əl‐Heysəm bildirir ki, o, əvvəlkilərin elmlərini dərindən öyrənmiş, Aristotelin məntiq, təbiət və ilahiyyat elmlərinə dair dediklərində axtardığını tapmışdır ki, bu da fəlsəfənin özüdür. Sonra alim ümumi və xüsusi məsələləri müəyyənləşdirmiş, məntiqə dair təbirlərdən söz açmışdır. Daha sonra analogiyaya toxunmuş, onun ilkin şərtlərini növlərə ayırmış, formalarını müəyyənləşdirmiş, bu formaların hər birinin növlərini göstərmiş və bu növlərin sistemə tabe olmayanlarını fərqləndirmişdir. Və nəhayət onlardan çıxan nəticələri qeyd etmişdir... “Bütün bunlar mənə aydın olduqdan sonra bütün gücümlə fəlsəfə elmlərini öyrənməyə girişdim. Bunlar üç elmdir: riyaziyyat, təbiyyat və ilahiyyat. Sonra bu üç elmin qollarının onlara aid ana qaydaları və prinsipləri müəyyənləşdirdim və onlara xas hökmləri dərindən öyrəndim. Daha sonra bu üç elmin qaranlıq məsələləri haqqında izah və açıqlamaya münasib qolların təsnifini apardım...” 2 . Ancaq İbn əl‐Heysəm 1 Müvəffəqəddin əbu əl-Abbas Əhməd ibn əl-Qasim ibn əbu Üseybəə. Uyun əl-ənba fi təbəqat əl-ətibba (Təbiblərin dərəcələrinə dair xəbərlərin mənbələri). Araşdırma və izahlar Nizar Rzanındır. Beyrut, “Dar məktəbə əl-Həyat” nəşriyyatı, tarixsiz, səh. 522. 2 Yenə orada, səh. 522-523. Əbu Üseybəə yuxarıdakı sitatı gətirməzdən qabaq yazır: “İbn əl-Heysəmin (hicri) 417-ci ilə aid və əvvəlkilərin elmlərinə dair yazdığı bir məqaləsində deyilir: “Mən Səba dövründən etibarən hələ də bu müxtəlif insanların fikirlərinə şübhə ilə yanaşıram; onlardan olan hər bir firqə öz rəyini irəli sürür. Onların hamısına şəklə baxmışam və yəqinliklə bilmişəm ki, həqiqət birdir. Ona (həqiqətə) dair fikir ayrılıqlarının səbəbi ona aparan yolların müxtəlifliyindədir. Bunun üçün müxtəlif fikir və rəylərə baş vurdum. Bəxtimə puç və boş olanlar çıxdı. Həqiqətə dair bir yolu, yəqin rəyə xas müəyyən metodu öyrənə bilmədim. Gördüm ki, mən həqiqətə yalnız o fikirlərlə çata bilərəm ki, onların məzmunu hissi, forması isə rasional olsun. Mənə buna yalnız Aristotelin bildirdiklərində rast gəldim...”.
Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|