Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üsul əl‐Fiqh
- QƏRB DÜŞÜNCƏ SİSTEMİNDƏ METOD ANLAYIŞININ TƏKAMÜLÜ
62 əvvəlki nəsillərin induktiv və empirik metoddan xali elmlərini müfəssəl öyrənməklə kifayətlənməmiş, özünün görməyə dair tədqiqatlarında “hədsiz dəqiq və müfəssəl” kimi xarakterizə etdiyi bir metoddan istifadə etmişdir. Belə bir metoda nə müasirləri, nə də əvvəlki dövrlərin alimləri sahib idilər. İbn əl‐Heysəm özünün metodu haqda deyir: “Tədqiqata varlıqların induktiv öyrənilməsi, gözlə görülənlərin hallarının gözdən keçirilməsi və detalların keyfiyyətlərinin fərqləndiril‐ məsi ilə başlayırıq. Baxış zamanı görünənləri, ümumi olub dəyiş‐ məyənləri, hissiyyatın keyfiyyətinə aid şəksiz təzahürləri bir‐bir induktiv olaraq toplayırıq. Sonra tədqiqatımız və ölçmələrimizdə müqəddəm şərtlərə tənqidi yanaşma və nəticələri gözləməklə tədricilik və tərtibata əməl edirik. İnduktiv metodla yanaşıb gözdən keçirdiyimiz hər bir şeydə ədalətli mövqe tutmağı və nəfsin şıltaqlıqlarına uymamağı ali məqsədimizə çeviririk. Fərqləndirdiyimiz və tənqid etdiyimiz digər şeylərdə də həqiqəti öyrənir, rəylərə meyl göstərməməyə əməl edirik. Ola bilsin ki, biz ürəyi sərinlədən həqiqətə bu yolla çata, tədricilik və incəliklə şübhədən xali olanın vaqe olduğu məqsədi əldə edə bilərik. Biz tənqid və ehtiyat sayəsində həqiqəti qazanırıq. O həqiqəti ki, ixtilafları əridir, şübhələri aydınlaşdırır” 1 .
İslam fikir tarixində metodologiya yalnız bir sahə ilə məhdudlaşmamış, digər bütün sahələrdə, elmlərdə də mövcud olmuşdur. Metodoloji təfəkkürün Quranda və Pak Sünnədə ana qaydaları və prinsipləri vardır. Səhabələr və onlardan sonra gələnlər (tabein) praktiki olaraq bu qaydalar və prinsiplərdən istifadə etmişdilər. Əvvəlcə, hədis alimləri, fəqih və fundamentalistlər metodologiyaya dair tərif və mənaları müəyyənləşdirmişdilər. Daha sonra kəlam alimləri, filosoflar, sufilər və tarixçilər metodologiyaya aid dəqiq tərif və təsniflərin müəlliflərinə çevrildilər. Şübhəsiz, biz metodoloji prinsiplərin təmini baxımından ən çox orijinallığa “fiqhin əsasları” (Üsul əl‐Fiqh) adlanan elm sahəsində rast gəlirik. Bu elm islam şəriətinin prinsiplərini özündə birləşdirir. “Şəriətin prinsipləri və fiqhin əsaslarında elə məntiqi təhlil və metodoloji qaydalar mövcuddur ki, onlar açıq‐aşkar fəlsəfi “qarınqululuq” məziyyətinə sahibdirlər. Bəlkə də onların dərinliklərində
1 Əli Sami ən-Nəşşar. Mənahic əl-bəhs ində mufəkkiri əl-İslam (İslam mütəfəkkirlərinin tədqiqat metodları). İsgəndəriyyə, “Dar əl-Məarif” nəşriyyatı. 2-ci nəşr. 1965, səh. 373. 63 müasir tədqiqat metodlarına tamamilə yaxın qayda‐qanunlar tapmaq mümkündür...” 1 . Aydın olur ki, Qurani‐Kərim insan oğlundan kompleks bilik metodundan istifadə etməyi tələb edir. Belə metod biliyin mənbəyi sayılan vəhylə varlıq aləmini bir araya gətirən metoddur. O, həmçinin, vəhyə və varlıq aləminə münasibətdə vasitə kimi ağıl və hissi birləşdirməyi zəruri edən, dünyəvi mənafe ilə axirət savabını uyğunlaşdıran metod hesab edilir. Eləcə də bu metod metodoloji şüur və bəşəri fəaliyyətin rasional təfəkkür, elmi tədqiqat və praktika sahələrinə kompleks yanaşır.
göstərən cədvəl qurun.
1 İbrahim Mədkur. Fil-fəlsəfə əl-islamiyyə: mənhəc və tətbiquhu (İslam fəlsəfəsinə dair: metod və onun tətbiqi). Cild I. 3-cü nəşr. Qahirə, “Dar əl-Məarif” nəşriyyatı, 1983, səh. 21. 64
METOD ANLAYIŞININ TƏKAMÜLÜ Qərb düşüncə tarixinin hakim standart xarakteri iki prinsipə əsaslanır: birincisi dini mənbələrdən imtina nəticəsində yazıya köçürülmüş bəşər tarixidir. İkincisi isə digər xalqların təsirini heç saymaqla və ya bu təsir rolunu kiçiltməklə Avropa xalqlarının tarixidir 1 . Bu məntiqə görə, fəlsəfənin, elmin və mədəniyyətin tarixi Qərbdə başlamış və orada da bitmişdir. Tarix yunanlardan başlayır, Qərbi Avropada sona çatır və Şimali Amerikaya uzanır. Bununla da tarix qurtarır (!). Birinci prinsiplə əlaqədar olaraq deməliyik ki, bəşər mədəniyyəti tarixinin yazıya köçürülmüş az hissəsi belə təsdiq edir ki, bütün millətlərin mənsubları rasional təfəkkürdən istifadə edərək, elm və incəsənət sahələrini inkişaf etdirmiş, yeni‐yeni qanunlar qoymuş, qalıqları günümüzədək gəlib çatmış tikililər inşa etmişlər. Belə tikililərin bəziləri qədim dünyanın möcüzələrindən sayılır. Növbə yunanlara çatdıqda onlar bütün bunları inkişaf etdirmiş, onlara istinad etmiş, heç nəyi sıfırdan başlamamışdılar. Tədqiqatçı Yusif Kərəm özünün “Yunan fəlsəfəsi tarixi” kitabında yazır: “Yunanlardan qabaq Şərq xalqları sonralar fəlsəfi məsələlər kimi təsnif ediləcək bütün məsələlərdə onların baxışını əks etdirən nəzəriyyələrə sahib idilər. Hətta biz hər bir yunan ideyasının şərqli “oxşar”ının olduğunu görürük. Bu “oxşarlar” ya yunanlardan qabaq mövcud olmuş, ya da yunanlar onlara istinad etmişlər” 2 .
Avropasında elm və Kilsə arasında cərəyan edən mübarizənin nəticəsi kimi özünü göstərmişdir; məlum mübarizədən elm qalib ayrılmış, dini mənbələr elm və fəlsəfə tarixindən təcrid edilmişdir.
1 Ya nadanlıq, ya da milli təkəbbür Frensis Bekon kimi məşhur alim-filosofu belə, digər xalqların elmi nailiyyətlərini yox saymağa və dəyərini azaltmağa sövq etmişdir. Sözügedən yazır: “Təxminən bütün elmlər yunanlardan gəlmədir. Romalıların, ərəblərin və son dövrün müəlliflərinin əlavələri isə az olub xatırlanmayacaq əhəmiyyətə malikdir. Hətta onlarda olanlar belə, yunanların kəşflərinə əsaslanır.” Bax: Bacon, Francis. The New Organon, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2000, p. 58. 2 Yusif Kərəm. Tarix əl-fəlsəfə əl-yunaniyyə (Yunan fəlsəfəsi tarixi). 5-ci nəşr. Qahirə, Müəlliflik, Tərcümə və Nəşretmə Komitəsi, 1966. Müəllifin kitaba yazdığı ön sözün birinci səhifəsi. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|