Metodologiya4
Sokrataqədərki yunan metodologiyası
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sokrataqədərki yunan metodologiyası
- Natiqlik və sofistik mübahisə metodu
- Aristotel məntiqi və ya Orqanon
67
“Yunan fəlsəfəsi tarixi” kitabında yazır ki, ən qədim yunanlar iyoniyalılar olmuşlar. Onları ən məşhur hökmdarı Fales (e.ə. 624‐546) sayılırdı. Onun şöhrəti Şərqə yayılmışdı və o, qədim Babil və Misir elmlərinə dərindən bələd idi. Empirik metoddan istifadə etmiş, induktiv və dəlilgətirmə yollarından yararlanmağa çalışmışdır. Görünür, iyoniyalıların yazılı irsi itib‐batmış və ondan bizə heç nə gəlib çatmamışdır. Biz yalnız Platon və Aristotelin əsərlərində onlara aid məlumatlara rast gəlirik. Təbiətşünaslıq onların əsas məşğul olduqları sahə sayılırdı. Sonrakı dövr iyoniyalılarından sayılan Heraklit dialektikada digərlərindən fərqlənirdi; təkzib və əksliklərin mübarizəsi prinsipindən çıxış edərək deyirdi ki, əşyaların mahiyyəti üçün dəyişilmələr xasdır və onlar olmazsa, heç nə mövcud olmaz. Stabillik yoxluq və ölümdür. Onun davamçıları sofistlər olaraq tanınırdılar və ifrat dərəcədə skeptisizmə bağlı idilər. Bu səbəbdən Heraklit yunan fəlsəfəsində skeptisizmin “ulubaba”sı sayılır 1 . Sokrataqədərki yunan filosoflarına pifaqorçular da daxil idi. Onlar məşhur filosof Pifaqorun (e.ə. 572‐497) davamçıları sayılırdılar və riyaziyyat elminin yaranmasını onların adı ilə bağlayırlar. Ancaq onlar riyaziyyatla yanaşı, astronomiya, təbabət və musiqi ilə də məşğul olurdular. Pifaqorçular düşünürdülər ki, dünya üçün sistemlilik və harmoniya xasdır. Dünya ədədlərdən və musiqi tonlarından ibarətdir. Ədədlər prinsipi varlıqların elementlərini təşkil edir. Pifaqorçular deyirdilər ki, Yer kürə şəklindədir. Ancaq onlar kainatın mərkəzi kimi Yeri deyil, “mərkəzi od”u qəbul edirdilər 2 . O dövrün filosoflarından biri də Demokrit (e.ə. 470‐361) idi. O, təbiətşünaslıq elminə yeni fikirlər gətirmiş, materiyaya maddi‐hissi münasibət bəsləmişdir. Demokrit deyirdi ki, materiya boşluqdan ibarət deyil və boşluq materiyasızlıqdır. Cisimlər bölünməz və olduqca dəqiq atomlardan ibarətdir. Atomlararası boşluqda yeni cisimlər yaranır. Cisimləri əmələ gətirən atomlar daimi hərəkətdədir; onlar bir‐biri ilə toqquşduqda bədən yaranır, dağıldıqda isə onların məhvinə aparır. Ən bəsit əşya substansiya və bölünməz hissədir. Substansiyalar və boşluq həqiqətdə mövcuddur və onlar biliyin yeganə obyekti sayılırlar 3 . 1 Yusif Kərəm. Tarix əl-fəlsəfə əl-yunaniyyə (Yunan fəlsəfəsi tarixi). 5-ci nəşr. Qahirə, Müəlliflik, Tərcümə və Nəşretmə Komitəsi, 1966, səh. 10-19. 2 Yenə orada, səh. 21-26. 3 Yenə orada, səh. 38-41. 68 Aydın olur ki, yunan tarixinin erkən mərhələləri üçün tədqiqat obyekti metodologiyanın əsasını təşkil etmişdir. Tədqiqatın obyekti kimi, hər şeydən qabaq təbiəti ‐ dünyanı öyrənmək lazım idi. Bu səbəbdən materiya formaları, şeylər və dəyişilmələr iyoniyalıların, pifaqorçuların, Heraklitin və başqalarının başlıca tədqiqat obyektləri hesab edilirdi. Deməli, təbiət metodu bu erkən mərhələnin əsas fəaliyyət cizgisi idi 1 . Natiqlik və sofistik mübahisə metodu: e.ə. afinalılar farsları məğlub etməklə müstəqilliklərini daha da gücləndirdilər. Bu, stabilliyə səbəb olmaqla yanaşı, mədəniyyət və elmin inkişafına da təkan verdi. Rəqabət gücləndi, siyasi və hüquqi polemikalar geniş yayıldı. Bununla da natiqlik sənətinə, mübahisə və kütləni cəlbetmə üsullarına ehtiyac yarandı. Bəzi ziyalılar natiqlik qabiliyyətlərini artırdılar və sofistlər kimi tarixə düşdülər. “Sofist” sözü hər hansı bir elm və ya sənaye sahəsi üzrə “mahir şəxs” deməkdir. Ancaq sofistlər dedikdə müsbət mənada daha çox natiqlikdə mahir şəxslər başa düşülürdü. Sofistlər həqiqətin axtarışına girişmədən mübahisə, fəndgirlik, müxtəlif məsələlərə dair sübutlar gətirmə, qənaətbəxş üsullardan və nitq təzyiqindən istifadə etmək kimi xüsuslarda ixtisaslaşmışdılar. Onlar ayrı‐ayrı sözlərdən, mənalardan, problemlərdən, şərtlərdən, dəlillərdən, fəndəsalmalardan və üsullardan yapışır, sofistik dialektikaya üstünlük verirdilər. Bəzən bir‐birlərini inkar edir, dini və təfəkkürü lağa qoyur, qüvvə və qələbənin dərəcəsini şişirdirdilər. Sokrat və davamçılarının hücumundan sonra sofistika metodu təhqir mənasında başa düşülməyə başladı. Sofistlərin ən məşhur nümayəndələrindən olmuş Protaqordan (e.ə. 480‐410) Platon belə bir sitat gətirir: “Şübhəsiz, insan bütün şeylərin ölçüsüdür. Bütün bu şeylər isə hər bir fərdə görədir. Hər bir şey daimi çevrilmə və dəyişilmədədir. Mütləq həqiqət mövcud olmadığı kimi, səhvlər də mövcud deyildir” 2 .
tarix boyu bəşəri təcrübəyə təsir etmiş bir çox yunan filosofunun yetişməsinə rəğmən, heç kim Aristotelin məqamına yüksələ bilməmişdir. Həqiqətən, Aristotel, ümumiyyətlə Avropa və ümumdünya fikir tarixinə, xüsusilə də fəlsəfə və digər elmlərdə metodologiyanın inkişafına böyük töhfələr vermişdir.
1 Rabo Bert. Məbadi əl-fəlsəfə (Fəlsəfənin prinsipləri). Tərcümə Əhməd Əminindir. Qahirə, “ən-Nəhzə əl-misriyyə” kitabxanası, 1971, səh. 99. 2 Yusif Kərəm. Tarix əl-fəlsəfə əl-yunaniyyə (Yunan fəlsəfəsi tarixi). 5-ci nəşr. Qahirə, Müəlliflik, Tərcümə və Nəşretmə Komitəsi, 1966, səh. 44-49. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|