Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kont və Dürkheym, pozitivizmin əsasının qoyulması
- Modernizm və postmodernizm
73 düşündü, ağılın və elmlərdə həqiqət axtarışının istiqamətlərini müəyyənləşdirən “Metod haqqında mülahizələr” kitabını yazdı 1 . Kitab altı fəsildən ibarətdir. Birinci fəsildə fəlsəfə və dinlə bağlı bəzi fikirlər yer alır. İkinci fəsil müəllifin yaratmağa çalışdığı metodun əsas qaydalarından bəhs edir. Üçüncü fəsildə metoddan irəli gələn bəzi əxlaq qaydalarına toxunulur. Dördüncü fəsildə Allahın və ruhun mövcudluğu isbat edilir. Beşinci fəsildə müəllifin fizikaya dair suallarından, ürəyin döyünməsindən, təbabətin bəzi problemləri və insanla heyvan arasındakı fərqlərdən söhbət açılır. Sonuncu fəsil isə təbiətə dair tədqiqatların təkmilləşdirilməsi üçün tələb olunan məsələlərə və müəllifin kitabı qələmə alma səbəbinə həsr olunub. Dekart görürdü ki, Aristotel analogiyası metodu “qısır”dır və yeni növ bilik istehsal etməyə qadir deyil. Eləcə də F. Bekonun Aristotel məntiqinə antipod kimi irəli sürərək yaratmağa çalışdığı hissi təcrübəyə əsaslanan empirik‐induktiv metod şübhələrdən xali mütləq biliyə aparıb çıxarmır. Dekartın metodu əvvəlcə, insanların müzakirə və sübuta əsaslanmayan ənənəvi qayda ilə səhihliyinə inandıqları şeylərin həqiqiliyinə şübhə bəsləyir. “Əvvəllər ənənəvi üsulla öyrəndiklərimə və insanların ideallarına inanmamağı öyrəndim. Fitrətin nurunu söndürən və ağılın səsinə qulaq asmağımıza mane olan xətalardan özümü yavaş‐ yavaş qurtarmağa başladım” 2 . Dekartın metodu dörd qaydaya əsaslanır: birinci qayda budur ki, hər hansı bir şeyin düzgünlüyünə tez qərar vermək olmaz. Bunun üçün həmin şeyin səhihliyinə əmin olmaq, onda şübhə doğuracaq səbəblərin mövcud olmadığını dəqiqləşdirmək və tələsik hökmvermədən, qərəzlilikdən qaçmaq lazımdır. İkinci qaydaya görə, öyrənilən problemi mümkün qədər çox detala ayırmaq lazımdır ki, ona münasibət asanlaşsın. Üçüncü qayda asan öyrənilən sadə detallar haqda sistemli düşünməyi, hədsiz qəliz məsələlərə isə iyerarxik münasibət bəsləməyi tələb edir. Sonuncu qayda isə bundan ibarətdir ki, tədqiqatçı tədqiq etməyib yaddan çıxardığı hər hansı bir detalın qalıb‐qalmadığına əmin olmalıdır 3 . Deməli Dekartın metodu ibarətdir:
1 Descartes, Rene. Discourse on Method and Meditations on first Philosophy, Translated by Donald A. Cress, Fourth Edition, Indianapolis, IN: Hachett Publishing Company Inc. 1998, from the Editor’s preface, p. vii-viii. 2 Yenə orada, səh. 6. 3 Yenə orada, səh. 11. 74 1.Bir şeyin düzgünlüyünə əmin olmadan onun səhihliyini qəbul etmək olmaz; 2.Qarşıya qoyulan problemi mümkün qədər çox detala ayırmaq lazımdır; 3.Məlum sadə detallar haqda sistemli düşünmək, hədsiz qəliz məsələlərə isə iyerarxik münasibət bəsləmək lazımdır; 4.Tədqiqatçı araşdırmayıb yaddan çıxardığı hər hansı bir detalın qalıb‐ qalmadığına əmin olmalıdır.
XIX əsrlər təbiətin və maddənin sirləri ilə bağlı elmi kəşflərlə tarixə düşsə də daha çox bu dövr sosial və humanitar elmlərin yaranması ilə yadda qalıb. Bu elmlərin baniləri elmi‐empirik metodu sosial elm sahələrinə tətbiq etməyə cəhd göstərir və hesab edirdilər ki, insan təfəkkürü elmi‐empirik metodda kamal dərəcəsinə çatıb. Qərblilər tərəfindən sosiologiyanın banisi hesab edilən Ogüst Kont (1798‐1857) pozitivizmin nəzəri əsaslarını hazırlayan filosofdur. Pozitivizm seyrçi fəlsəfənin ənənəvi baxışlarını qəbul etmir, metafizikanı isə rədd edirdi. Kont bu nöqteyi‐nəzərdən çıxış edərək bəşəri idrakın inkişafını “Üç mərhələ” qanununa əsasən yenidən izah edirdi: birinci, teoloji mərhələdir. Bu mərhələdə dini təfəkkür bütlərə ibadətdən politeizmə və ondan da monoteizmə doğru inkişaf etmişdir. Bu zaman insan zəkası mifoloji izahlara və xurafatlara əsaslanmışdır. İkinci mərhələ metafizik mərhələdir. Bu mərhələ əvvəlki mərhələ ilə müqayisədə daha inkişaf etmiş sayılır. Bu mərhələdə insan zəkası bütün hadisələrin əsasını abstrakt metafizik mahiyyətlərdə görür, izahı qəbul etmir. Üçüncü mərhələ isə pozitiv mərhələ adlanır. Pozitiv dünyagörüşü zamanı insan zəkası təzahürlərin yaranması səbəbləri ilə maraqlanmır. Onu maraqlandıran təzahürlərin necə yaranmasıdır. Bu zaman zəka pozitiv reallıqların dəqiq təsvirinə, əlaqələr arası rabitəyə, bütün təbii, o cümlədən, ictimai təzahürlərin izahını verən elmi qanunların təsis edilməsinə əsaslanır. Pozitivist metodun təsis edilməsində Emil Dürkheymin (1858‐ 1917) xidmətləri heç də Ogüst Kontunkundan az deyildir. Bu, xüsusən, onun “Sosiologiya metodu” adlı kitabı sayəsində mümkün olmuşdur. Bu kitabda deyilir ki, digər bütün elmlər kimi, sosiologiya da pozitivist metodundan asılıdır. Dürkheym sosiologiyanı üç fərziyyə əsasında formalaşdırmışdı: birincisi təbiətin birliyidir. İkincisi budur ki, sosial təzahürlər obyektiv real dünyanın bir parçasıdır. Üçüncü fərziyyəyə 75 görə isə bu təzahürlər təbiətin qanunları və prinsiplərinə tabe olub induksiya və empirizmə əsaslanan elmi metodologiyaya uyğun olaraq öyrənilməyə əlverişlidir 1 .
tənqidə tuş gəldi. Ancaq bu, sözügedən cərəyanın XX əsrin ortalarınadək Qərbin fikir fəaliyyətinin əsas hissəsində öz sözünü deməsinə mane ola bilmədi.
dövründən başlayaraq XX əsrin ortalarınadək modernizm adlanan düşüncə cərəyanının hakim kəsildiyi bir mərhələnin şahidi olmuşdur. Bu mərhələnin xarakterik xüsusiyyəti bundan ibarət idi ki, burada insan zəkasına mütləq inam mövcud idi və elmi‐texnoloji tərəqqi öz bəhrəsini vermiş, dünyəvilik Qərb mədəniyyətinin üstün cizgisinə çevrilmiş, xristianlıq isə real dünyanın meydan sulaması qarşısında öz nüfuzunu itirmişdi. Üç növ yeni “din” forması ortaya çıxmışdı: birincisi yaratdığı dünyanın işlərinə qarışmayan “tanrı”ya inam idi. İkincisi şizofrenik formada dünya işləri ilə maraqlanan fərdə inam idi. Üçüncü isə müdafiə xarakterli tərki‐dünyalıq idi. Bütün hallarda dini nöqteyi‐nəzər cəmiyyətin ən zəif tərəfinə çevrildi 2 .
Bəzi modernist cərəyanlar fəlsəfi nöqteyi‐nəzərlərə və dünyaya baxış formalarına çevrildi. Sonunculardan isə elmi metodlar təşəkkül tapdı. XVII əsrdə yaranan və XVIII əsrdə isə hakim düşüncə tərzinə çevrilən rasionalizm metafizika və dini özündən uzaqlaşdırdı. Pozitivizm isə elmin və metodun mütləq imkanlarını “müjdələyən” dünyəviliyi formalaşdırdı. Belə dünyəviliyə görə, insan təbiət üzərində tam ağalıq etmək imkanı əldə etmiş olurdu. Sayentizm isə dini cərəyanın xüsusiyyətlərinə sahib istiqamətə çevrildi. Bu cərəyanlar da üzvi inkişaf nəzəriyyəsindən insanın yüksələn xətt üzrə inkişafının davamlılığını xəbər verən fəlsəfi cərəyana çevrilməklə daha da inkişaf etdi. Bu, etnik təəssübkeşliyə haqq qazandıran cərəyan olub belə hesab edirdi ki, müharibələrdə sosial həyatın yalnız bir qanunu var; bu da insanın iradəsi və ya ilahi qüdrətin deyil, yalnız təbiət qüvvələrinin formalaşdırdığı qanundur.
1 Əla Mustafa Ənvər. ət-Təfsir fil-ülum əl-ictimaiyyə: dirasə fi fəlsəfə əl-ülum (Sosial elmlərin izah edilməsi: epistemologiyaya dair bir tədqiqat). Qahirə, “Dar əs-Səqafə” nəşriyyatı, 1988, səh. 109-196. 2 Haynes, Stephen. Professing in the Postmodern Academy, Waco, Texas: Baylor University Press, 2002, p 34-35. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|