Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- METODOLOGİYA İLƏ ƏLAQƏDAR ƏSAS MƏFHUMLAR
76 Ancaq gələcəyə nikbin baxan bu fikir cərəyanları digər növ istiqamətlərin qapısını avropalı zəkasının üzünə bağlamadı. XVIII‐XIX əsrlər pessimist ruhlu cərəyanların şahidi oldu. Bu cərəyanlara görə, burjuaziya ideologiyasını ortaya qoyan elmi tərəqqi ağlın rolunu şişirdib intuisiya, vicdan və hisslərə əhəmiyyətsiz yanaşmaqla insanı bir çox humanist keyfiyyətdən məhrum edib. Romantizm rasionalizmə, marksizm isə kapitalizmə qarşı inqilab edən cərəyanlar sayılırdı. Ortaya təhtəlşüurluluğa əsaslanan psixoanaliz çıxdı. Nitşe özünün irrasional fikirlərini irəli sürdü. Jan Pavel Sarter ontoloji müddəaları ilə çıxış etdi. Spengler isə Avropanın təkəbbürlü ruhunu kəskin tənqid edərək bildirdi ki, əvvəlki mədəniyyətlər kimi Avropa mədəniyyəti də tənəzzül edəcəkdir. Pessimizm ruhu daha da inkişaf edərək modernizmi yeni bir cərəyanla əvəz etdi. Bu, özündə müxtəlif cərəyan və metodları birləşdirən postmodernizm idi. Bu cərəyana nəzər saldıqda onda müxtəlif müddəaların yer aldığını görürük. Bu müddəalara görə, modernizm ciddi səhvlərlə müşayiət olunduğundan onun əvəz‐ lənməsinə ehtiyac vardır. Bəzi postmodernistlər “mən” mərkəzli zəkanın fəlsəfi prioritetliyindən daha çox söz açsalar da bəziləri də etik relyativizmdən danışırlar. Elmi‐texniki tərəqqiyə səbəb olmuş rasionalizmin zərərli təsirlərindən danışan postmodernistlər də vardır. Son üç onillikdə akademik dairələr, xüsusilə də humanitar və sosial elmlərdə fərqli metodlardan istifadə etməyə başladı. Bu metodlar postmodernizmin müxtəlif qolları sayılan strukturalizm, interpretasiya, neoatomizm, formalizm, ekzistensializm və digərlərinə aid idi.
Xronoloji olaraq Qərb
düşüncəsində metodologiya təkamülünün mərhələlərinin və əsas konsepsiyalarının cədvəlini qurun.
77
Məlumdur ki, alim və mütəfəkkirlər məfhumları, fikir və düşüncələrini müəyyən söz və terminlərlə ifadə edirlər. Bu terminlər bir çox mədəni‐sosial təzahürü müəyyənləşdirən amillərin dərkində faydalı olan metodoloji vasitələr kimidir. Müasir ədəbiyyatlar bir‐birinə yaxın və hədsiz semantik bağlara sahib məfhumları ifadə edən terminlər “tərsanəsi”ni xatırladır. Bu terminlərin bəzilərinin istifadə dərəcəsinə görə bir‐birindən fərqlənən cərəyan və məktəblər mövcuddur. Elə terminlər vardır ki, digər istilahlar onun mənasını bu və ya digər şəkildə əks etdirə bilir. Bəzi tədqiqatçılara görə, bir neçə terminin sinonim kimi işlədilməsində bir qəbahət yoxdur. Onlar hesab edirlər ki, bu, təkcə onlar arasında olan oxşarlıqdan deyil, həm də onların bir kateqoriyaya aidliyindən irəli gəlir; çünki hər hansı bir tədqiqatçı üçün terminlər deyil, öz fikirlərinin çatdırılması daha əhəmiyyətlidir. Fikir aydın olduqdan sonra, qoy, oxucu və ya dinləyici istədiyi terminlə onu ifadə etsin!
Misal üçün deyə bilərik ki, bəzi tədqiqatçılar (onlar barəsində bir azdan danışacağıq) elmlə biliyi, dinlə fəlsəfəni, dünyagörüşü ilə epistemologiyanı, dünyagörüşü ilə ideologiyanı, nəzəriyyə ilə paradiqmanı, metodla metodologiyanı, elmin obyekti ilə metodunu bir‐ birindən fərqləndirməyin həvəskarı deyillər. Hesab edirik ki, bu sahə ilə məşğul olanlar özlərini ölçüləri, forma və rəngləri müxtəlif sıx ağacları olan meşə içərisində tapacaqlar. Və hətta bu ağacların hər biri rəngi, ölçüsü və forması baxımından baxış zamanı dəyişilə bilər. Şübhəsiz, terminlərin yaranma tarixlərini, semantik inkişafını öyrənmək və bunun fikir xaosu ilə əlaqəsini müəyyənləşdirmək olduqca əhəmiyyətli və faydalı olardı. Millətlər və xalqların mədəni təmasının geniş vüsət aldığı, düşüncə və fəaliyyətdə qloballaşmanın hökm sürdüyü, anlayış və terminlərin tez‐tez mübadilə edildiyi müasir dövrdə, təbii ki, bu, olduqca aktualdır. Bu, elə bir dövrdür ki, zəif millətlər tarixi‐ mədəni və linqvistik kimliklərini təhlükə altına atacaq bir taledən qorxur. Gözləniləndir ki, hər hansı bir müəllif müəyyən arxa planla məna əlaqəliliyindən ehtiyat edərək, bu və ya digər terminin istifadəsindən vaz keçərsə, hətta əvəzedici digər terminin seçilməsi belə, həmin yeni termini müəllifin özünün mədəni arxa planından xilas edə bilməyəcəkdir. Hər bir halda məlum olanı budur ki, mədəniyyətlər, bilik 78 sahələri arasında termin mübadiləsi həmişə mövcud olmuşdur. Termin əxz olunduğu zaman onun “özəlləşdirilməsi” üçün qollar çırmanmış, zəhmət çəkilmişdir ki, o, əvvəlki semantikasından uzaqlaşıb yeni mənalar ifadə etsin.
Dünyagörüşü anlayışı alınma məfhum olub etimoloji baxımdan fəlsəfəyə aiddir. Ancaq fəlsəfi etimologiyaya rəğmən, bu anlayış elm və bilik sahələrinin çoxuna, xüsusən də təbiət və sosial elmlərə keçmişdir. Əgər yaşadığımız dünyanın əsas dərk edilməsi yollarının ondakı mövqeyimizə və sosial və təbiət elmlərini dərk etməyimizə təsir səviyyələrini yaxından başa düşsək,
dünyagörüşü anlayışının əhəmiyyəti xüsusunda ümid edirik ki, mübaliğəyə yol verməyəcəyik. Bu termin çərçivəsində öyrənilən mövzuları nəzərdən keçirəsi olsaq, görərik ki, ümumilikdə bu mövzulara ya İslamın məlum altı iman rüknləri, ya islam məzhəblərinin, cərəyanlarının və kəlam alimlərinin etiqada dair məşhur təsnifi, ya ədalət konsepsiyasını irəli sürməklə özünəməxsus məqam qazanan mötəzililərin “beş konsepsiya”sı, ya da imamət konsepsiyası ilə çıxış edən imamiyyə şiələrinin etiqad prinsipləri kimi toxunmaq mümkündür. Dünyagörüşü anlayışı biliyin müxtəlif sahələrində işlədilir. Buraya din, fəlsəfə, sosial və təbiət elmləri, incəsənət, təbabət və həndəsə kimi tətbiqi elmlər və s. daxildir. İman, etiqad və kompleks təsəvvür kimi dini terminlər dünyagörüşü termininin toxunmağa can atdığı mühüm ontoloji problemləri həll edən fikirləri, anlayış və ideyaları ifadə edir. Bu problemlər insanın yarandığı dövrdən etibarən fəlsəfənin məşğul olduğu problemlərdir. Həmçinin, bu problemlər yeni elm sahələrinin nəzəri əsaslarını və metodologiyasını ortaya qoyaraq, onların tədqiqat obyektini təşkil edir. Hətta, komediya janrından tutmuş faciə janrınadək bütün növ filmlər tamaşaçının xəyalını oxşasa da əslində, dünyaya dair müəyyən dəyər və baxışları əks etdirir. Hərçənd ki, hadisələrə qərəzsiz münasibət bəsləyən bir dənə də olsun film çəkilməyib. Çünki rejissorun, aktyor və ssenaristin sahib olduğu mədəni dəyərlər və ideyalar filmin süjetində bu və ya digər şəkildə rola malikdir 1 . 1 Godawa, Brian. Hollywood Worldviews: Watching Films With Wisdom and Discernment, Downers, III: Intervarsity Press, 2002, p. 16. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|