Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Paradiqma anlayışı
84 məhrum oldu” 1 . Dünyagörüşünün təhrif edilməsi metodoloji təhrifə səbəb oldu. Metodoloji təhrif isə elm və bilik sahələrinə birtərəfli baxışın yaranması ilə nəticələndi; elmlər əhəmiyyətli din elmləri və “artıq” dünyəvi elmlər deyə iki qrupda təsnif edildi. Düşüncə cılızlaşdı, sünnə xarakterli baxış tərzi aradan qalxdı. “Bunun nəticəsində müsəlmanlar ictimai elmlərin tərəqqisinin şahidi olmadılar. Halbuki bu elmlər vəhyin ümumi konsepsiyaları və yolgöstərənliyi ilə birlikdə sosial islam həyatını istiqamətləndirə, onu yeniləşdirə, anlayışlarını, təsisatlarını və imkanlarını inkişaf etdirə bilərdi. Bununla da həm bilik, həm də imkanlar çoxalmış olardı” 2 . 2. Paradiqma anlayışı. Paradiqma anlayışının elmə gətirilməsi amerikalı tədqiqatçı Tomas Könün (1922‐1996) adı ilə bağlıdır. Öz karyerasına nəzəri fizikaya dair tədqiqatlarla başlayan Kön elmi bilik formasının inkişafında mühüm rola malik tarixi hadisələri öyrəndiyi zaman əvvəlcə, elmlərin yaranma tarixi, daha sonra isə epistemologiya ilə maraqlanmağa başladı. Ceyms Konandın elmlərin etimologiyası və epistemologiyasına həsr olunmuş elmi fəaliyyətindən təsirlənən 3 Kön buna rəğmən, etiraf edirdi ki, o, Polaninin şəxsiyyət və fərziyyə epistemologiyasına dair tədqiqatları sayəsində qəribə nəticələr əldə edib 4 .
əsaslanırdı. Alim hesab edirdi ki, elmi təfəkkür etalon modellər (paradiqma) çərçivəsində tədqiqat aparmaq xarakterinə malikdir. Bu etalon nümunələr isə elmi, metodoloji və metafizik bütövlüklə səciyyələnən dünyagörüşünü ifadə edir. Könə görə, dünyagörüşü elmi fəaliyyətin əsası olub informasiyanın əlaqəliliyini, müşahidələrin məzmununu, problemlərin həlli yollarını və sairi müəyyənləşdirir. O, bizi dəyərlərlə, meyarlar və metodlarla təmin edir. Bir sözlə, hər bir nümunə elmin açdığı cığırı təyin edir. Və bu, həqiqətən, kompleks dünyagörüşüdür. Elmi inqilablar hakim paradiqmaya müvafiq adi elmi fəaliyyətin nəticəsində baş verir. Çünki adi fəaliyyət adətən sonralar dəyişiklik və
1 Əbdülhəmid əbu Süleyman. Əzmə əl-İradə vəl-Vicdan əl-müslim: əl-bu`d əl-qaib fi məşru islah əl- ümmə (Müsəlmanın iradə və mənəviyyat böhranı: ümmətin islah edilməsi layihəsinin çatışmayan tərəfi). Dəməşq, “Dar əl-Fikir” nəşriyyatı, 2005, səh. 54. 2 Yenə orada, səh. 59-60. 3 Kuhn, Thomas. The Structure of Scientific Revolution, 2-nd Enlarged Edition. Chicago: University of Chicago Press, 1970, p. xi. 4 Yenə orada, səh. 4. 85 inqilaba əsas verəcək istisnalarla (qeyri‐adi hallarla) müşayiət olunur. İstisnalar gözlənilməyən yeni təzahürlərin və ya məlum olmayan şeylərin aşkara çıxarılmasına aparıb çıxarır. Bu da öz növbəsində ideologiyaların inkişafına deyil, yeni nəzəriyyələrin irəli sürülməsinə səbəb olur. Bu, o deməkdir ki, bəzən paradiqmalar fəaliyyətə səbəb olmadan gələcək çevrilmələrdən xəbər verir. Bununla da paradiqmatik çevrilmələr, elmi inqilablar baş verir. Qərbin elmi inqilabları Kopernikin, Nyutonun, Lauziyenin, Darvinin, Deburun və Vangşteynin adı ilə bağlıdır. Kön düşünürdü ki, elmi tərəqqi düz xətli “toplanmalar”ın deyil, köklü dəyişikliklərin nəticəsində baş verir. Köklü dəyişikliklər zamanı ideoloji funksiyasından məhrum olmuş köhnə nəzəriyyələr yeniləri ilə əvəzlənir. “Hər bir elmi inqilab zamanı ziyalı cəmiyyət vaxtı ilə mötəbər sayılmış elmi nəzəriyyəni yeni və fərqli nəzəriyyə naminə rədd edir. Hər bir inqilab elmi tədqiqat mövzusu olan problemlərdə ziyalılar sinfinin müəyyənləşdirdiyi üsulla növbəti çevrilmələrə imza atır. Hər bir inqilab elmi fəaliyyəti doğuran dünyagörüşümüzdə çevrilmələrin baş verməsi üçün möhtac olduğumuz üsullarla elmi təxəyyülü əvəzləyir. Sözügedən çevrilmələr və onları müşayiət edən mübahisələr elmi sərvətin səciyyəvi xüsusiyyətlərindəndir” 1 . Tomas Könün məlum kitabı elmi inqilabın özülünü qoyaraq, elm və epistemologiya dünyasında bir bomba kimi partladı. Bu kitabın səs‐ sədası hələ də haqlı tərif və tənqidə rəğmən, eşidilir. Etalon model ideyasının əsaslandığı epistemologiya və tarix anlayışlarının bir‐biri ilə əlaqəli olması fərziyyəsinin Edvin Hang tərəfindən 2 elmi təsdiqini tapması dünyagörüşü və həyata baxış problemində bir inqilab idi. Elmi tədqiqatlar və elmi təfəkkürün təbiəti faktiki olaraq inqilaba tabedir. Çünki tədqiqatların müəyyən dünyagörüşü çərçivəsində aparıldığı artıq məlumdur. Eləcə də etalon modelinin qəbul edilməsi bütövlüklə, elmiliklə, metodologiya və metafizika ilə xarakterizə olunan dünyagörüşünün qəbulunu tələb edir. Axı, yuxarıda da dediyimiz kimi, Könə görə, dünyagörüşü elmi fəaliyyətin əsası olub informasiyanın əlaqəliliyini, müşahidələrin məzmununu, problemlərin həlli yollarını və sairi müəyyənləşdirir. O, bizi dəyərlərlə, meyarlar və metodlarla təmin edir. Bir sözlə, hər bir
1 Yenə orada, səh. 111-135. 2 Hung, Edwin. Nature of Science: problems and perceptions. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|