88
edir. Belə bilik sahələrinə elmlərin genezisi, ədəbiyyat, fəlsəfə,
politologiya və s. daxildir. Məsiriyə görə, bilik dedikdə ingilisdilli
lüğətlərdəki qnoseoloji, fransızdilli lüğətlərdə isə ifadə olunan
epistemoloji məna nəzərdə tutulmur. Sözügedən alim düşünür ki, biliyə
universallıq və mütənahilik xasdır. Deməli, izah modeli Tomas Könün
paradiqma anlayışına mənaca yaxın olsa da onunla üst‐üstə düşmür.
Əksinə, Məsirinin fikrincə, o, hərtərəfli dünyagörüşünə məna
baxımından daha yaxındır.
Tədqiqatçılardan Nəsr Arif bilik modeli terminini Könün
paradiqma istilahının qarşılığı kimi işlətsə də oxşar mənalı terminlər
yaratmağa cəhd etmişdir
1
. Belə terminlərə elm, bilik modeli, nəzəriyyə,
metod, izah modeli və i.a. Nəsr Arif bütün bu terminlərin hər birini
onları mənaca ifadə edən latın sözləri ilə əlaqələndirmişdir. Beləliklə, o,
qədim yunanlardan postmodernizmin yeniliklərinə qədərki bir dövr
ərzində sözügedən terminin ifadə etdiyi məfhumun Avropadakı
semantik təkamülünü izləmişdir. Bundan dolayıdır ki, Nəsr Arifin belə
bir təhlil zamanı əsaslandığı qaynaqlar Qərbi Avropa məxəzləri
olmuşdur. Bəlkə də belə bir təhlilin səbəbi Qahirə universitetində təhsil
alan sözügedən alimin siyasi elmlər üzrə doktorluq dissertasiyasının
ovaxtkı tələblərinə riayət etməsidir. Ancaq sonralar Nəsr Arif sözün
həqiqi mənasında avanqard elmi əsərlər yazaraq, siyasi elmlər sahəsində
ərəb‐islam irsinin problemlərini araşdırdığı zaman əvvəlki metoduna
zidd yeni metodla çıxış etdi.
4. Epistemologiya.
Bəzən qnoseologiyanın tərkib ünsürlərini epistemologiya
adlandırırlar.
Bundan
qabaq
qeyd
etmişdik
ki,
məfkurənin
islamlaşdırılması layihəsinin əsas mehvərini universal dünyagörüşünün
formalaşdırılması təşkil edir və bu mehvərin əsas iki problemi
epistemologiya və metodologiya ilə əlaqədardır. Epistemologiya
dedikdə bəşəri biliyin tarixi, inkişafı, mənbələri, əldə edilmə vasitələri,
təsnifi yolları və funksiyalarının izah edilməsi nəzərdə tutulur. Biliyin
mənbələri dünyagörüşü ilə yaxından əlaqəli olduğu halda onun əldə
edilmə vasitələri metodologiya ilə üzvi şəkildə bağlıdır. Elə isə üç
anlayış – dünyagörüşü, bilik və metodologiya arasında əlaqə yaranır. Bu,
1
Nəsr Arif. Nəzəriyyat əs-siyasə əl-müqarənə və mənhəciyyə dirasə ən-nüzum əs-siyasiyyə əl-ərəbiyyə:
müqarənə ibistimuluciyyə (Müqayisəli siyasət nəzəriyyələri və ərəb siyasi
sistemlərinin öyrənilməsi
metodologiyası: epistemoloji müqayisə). Leysberq, Virciniya, Sosial İslam Elmləri Universitetinin
nəşrləri, 1998, səh. 45.
89
ümuminin
xüsusi
ilə
əlaqəsi
olub
tədqiq
olunan
obyektə
münasibətimizin səviyyəsini xarakterizə edir. İslam dünyagörüşü
formasında biliyin mənbəyi kimi vəhy və varlıq aləmi (dünya) müştərək
çıxış edir. Ağıl və intuisiya isə vəhy və dünyanın hər birinə olan
münasibət metodologiyasında bir‐birini tamamlayır. Tamamlayır ki,
bilik qazanılsın, dərk edilib izah olunsun, funksiya daşısın. Geniş
mənada dünyagörüşü zəruri olaraq biliyin mənbələrini və mənbələrin də
təbiətini (bu, dünyagörüşünə xas daxili məsələdir) müəyyənləşdirməklə
yanaşı, ona münasibətin metodlarını da təyin edir. Bununla da
metodologiya qnoseologiyanın və ya epistemologiyanın struktur
hissəsinə çevrilir.
90
DÜNYAGÖRÜŞÜ, EPİSTEMOLOGİYA VƏ METODOLOGİYA
ARASINDA ƏLAQƏNİN TƏMİNİ ÜÇÜN TƏKLİF EDİLƏN MODEL
Belə bir aydınlaşdırıcı model islamın təqdim etdiyi dini
etiqaddan irəli gəlir. Bu modeli etiqad sistemi və ya əqidəvilik
adlandırmaq olar. O, makro varlıq problemləri, yaradıcıya, dünyaya,
insana və həyata dair esxatoloji suallarla sıx surətdə bağlıdır. Bu sistem
dünyagörüşü adlandırdığımız mahiyyətə də yaxındır. Onun əsas
mahiyyəti yaradıcı Allahın varlığı məsələsidir. İnsan bu həqiqəti dərk
edir. Çünki o, bu həqiqəti dərk etmək qabiliyyəti üzrə yaradılıb. Pak
Allah insan ağlını elə xəlq edib ki, o, dünyanı dərk edə bilsin. Dünya isə
insanın başa düşə biləcəyi tərzdə yaradılıb. Bütün bu həqiqətlər hər bir
insanın düşüncəsində mövcud olan bütöv təbii informasiyanı təmin edir
və təbii həyatın bazisləri adlandıra biləcəyimiz şeylərdə əks olunur. Belə
bir düşüncə forması digər dünyagörüşü formalarına oxşasa da
müsəlman zehniyyəti yalnız yaradıcı Allahla, peyğəmbərlik və axirətlə
bağlı rasional bazisə sahibdir. Bu bazislərin hər biri öz növbəsində bir
çox müfəssəl anlayışları və terminləri ehtiva edir. Həmin bazislərin
bəziləri insanın öyrənib‐öyrətməklə əldə etdiyi bilik bazisləri olub
ümumi şəkildə epistemoloji sistem əmələ gətirir. Sözügedən epistemoloji
sistem isə biliyin mənbələri və əldə olunma vasitələrini izah etməklə
yanaşı, onun qavranılması və əldə edilib hər hansı bir funksiyaya sahib
olması kimi problemləri də açıqlayır. Həmçinin, sözügedən ümumi dini
təfəkkürün nəticəsində epistemoloji sistemlə bir‐birini tamamlayan
aksioloji sistem təşəkkül tapır. Aksioloji və epistemoloji sistemlərin
sərhədlərini bir‐birindən ayırmaq olduqca çətindir. Aksiologiya haqq,
ədalət, xeyir və yaxşılıq kimi dəyərləri öyrənir.
Habelə, müsəlman zəkasının əsaslandığı rasional bazislər insanın
kainatdakı, islam ümmətinin isə digər millətlər arasındakı məqamı ilə
bağlı daha böyük məsələləri özündə birləşdirir. Bu məsələlər xilafət və
ümmət anlayışlarında əks olunub.
Yuxarıda
deyilənlərdən
aydın
olur
ki,
islam
sistemi
əqidəvilikdən, epistemologiya və aksiologiyadan ibarətdir:
İslam sistemi = əqidəvilik (etiqad sistemi) + bilik (epistemoloji
sistem) + dəyərlər (aksioloji sistem).
Bu üç sistem bir‐biri ilə sıx əlaqəlidir və onlardan hər hansı birisi
yerdə qalan digər ikisinin qavranılmasına təsir göstərir. Belə ki,