Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
91 epistemoloji sistemin elementləri qeyb, reallıq, dünyanın mahiyyəti, insanın təbiəti və dünyadakı məqamı, həyatın başlanğıc və son mahiyyəti kimi etiqad məsələlərinə xas qayda‐qanunlar prizmasında zəruri olaraq müəyyənləşir.
sistemin mövqeyini müəyyənləşdirən sxem çəkin. b. Universal islam sisteminin bir hissəsi ola biləcək digər sistemləri müəyyənləşdirin.
İslam dünyagörüşü müsəlman zəkasına özünəməxsus münasibət tərzini təkmilləşdirmək imkanı qazandıran bilik kompleksliyinə əhəmiyyət verməyi tələb edir. Kompleks müsəlman dünyagörüşü bütün elementləri, hissələri, detalları, ayrı‐ayrı halları nəzərə alır. O, şeylərin mahiyyətinə hərtərəfli yanaşma ilə seçilir. Eləcə də bu dünyagörüşü forması ümumi sosial dəyərlər sisteminə daxil olan təfəkkür və davranışın mənbəyinə dair qayda‐qanunlar deməkdir. Məhz belə bir dünyagörüşü formasının sayəsində ağıl dünyanın, həyat və insanın mahiyyətini dərk edir, onlara və aralarındakı münasibətlərə dair ontoloji, epistemoloji və aksioloji suallara cavab tapır. Təbiət etibarı ilə insan təfəkkürü müxtəlif şeyləri bir‐birindən ayırmağı bacarır. Ancaq bununla yanaşı, o, dərk edir ki, həmin şeylər daha böyük birliyi əmələ gətirən kateqoriya və qruplarda birləşir. Həmçinin, insan davranışın formaları, cəmiyyətin problemləri və dini dəyərlərlə bağlı məsələlərə eyni münasibəti bəsləyir. Hər hansı bir fərdi ya da kollektiv fəaliyyət və ya davranış növü yalnız universal dünyagörüşü sayəsində dərk edilir. “Mövcudluğun zehnimizdəki inikas forması sosial fəaliyyət və davranışımıza, fərdi və ictimai həyatımıza təsir xüsusiyyətinə malikdir. Yəni, hər bir insan öz dünyagörüşünə uyğun ömür sürür” 1 . Müsəlman təfəkkürü universal islam dünyagörüşü sayəsində dünyanın, həyat və insanın mahiyyətini aydın və doğru şəkildə başa düşə bilmişdir. Universal islam dünya görüşü isə bir‐biri ilə əlaqəli iki “kitab”ın diqqətli mütaliəsini tələb edir. Bu “kitablar”ın birincisi şeyləri və hadisələri, təzahür və münasibətləri ilə birlikdə nəzərdən keçirilən
1 Əli Şəriəti. əl-İnsan vəl-İslam (İnsan və islam). Tərcümə Abbas Tərcümanındır. Beyrut, “Dar ər-Rövzə” nəşriyyatı, 1992, səh. 29. 92 varlıq aləmidir. Bu aləm insanın yer üzünə varisliyi üçün onun öhdəsinə verilib. İkinci kitab isə öz yolgöstərənliyi, elmi, müdriklik və hökmləri ilə birlikdə nəzərdən keçirilən Qurani‐Kərimdir. Müsəlman təbii, ictimai və psixoloji dünyanı ağlı və hissləri ilə öyrənir. Bu zaman o, reallıq və qeyb aləminə əhəmiyyət verir, əvvəlki və sonrakı mədəniyyətlərdən fərqlənən yönəldici bəşəri mədəniyyətin əsaslarını yaratmaq üçün dünyaya dair biliyindən, elmindən istifadə edir. Eləcə də müsəlman vəhyə Quran və Sünnə olaraq nəqli və əqli münasibət bəsləyir. “Bir‐biri ilə əlaqəli bu iki diqqətli qiraət”in 1 hasil etdiyi epistemoloji bütövlük maddi, sosial və mənəvi dünya növlərinin ∗ bur‐biri ilə uyğunlaşdırılması, vəhyin, Sünnənin, rəvayət və qnostik izahatın bir‐birinə uyğun hala gətirilməsi, idrak, fəhm və izah etmədə hissi müşahidə ilə ağlın müştərək şəkildə nəzərdən keçirilməsi sayəsində təmin edilir. Habelə, belə bir epistemoloji bütövlüyün təmini üçün dünyanın mahiyyət və çevrilmələrində, vəhy və ona dair məsələlərdə ifadə olunmuş qeyb aləminə və real dünyaya kompleks münasibət bəsləmək lazımdır. Qeyd edək ki, bu cür uyğunlaşdırma və müştərək münasibət nəticə etibarı ilə müsəlmanlara “dünyada mədəni şahidlik, avanqardlıq, liderlik və xeyirxahlıq bəxş edəcəkdir. Vaxtı ilə islam ümməti qısa zaman kəsiyində belə müsbət keyfiyyətlərə sahib olsa da sonralar bunu əldən vermişdir; vədə uzanmış, qəlblər daşlaşmış, dünya həyatının zahirinə qapılmış digər xalqlardan ağıl və iman mərəkəsi idxal edilmişdir. Ümmətin düşüncəsi qarmaqarışıq şəkil almış, fəhm və təfəkkürü sarsılmış, bununla da geriyə yol başlamışdı...” 2 .
bütövlüyə münasibət zəminində nadir monoteist (vəhdaniyyətçi) yanaşma üsulundan istifadə edir. Sözügedən vəhdaniyyətçi yanaşma üsulu sırf Quran yanaşması olub yaradıcı ilahın, yaradılmış dünyanın, yer üzünün varisi olan insanın və nəhayət, insana ilahi “bəxş”işin birliyinə əsaslanır. İlahi bəxşiş isə əvvəlcə, Allahın insana adları öyrətməsi sonra isə vəhy yolu ilə ona istiqamət verməsi sayəsində
1 Taha Cabir əl-Ülvani. əl-Əql və məvqiuhu fil-mənhəciyyə əl-islamiyyə (Rasional təfəkkür və onun islam metodologiyasındakı yeri). “Məfkurənin islamlaşdırılması” seriyasından, 6-cı kitab. 1996, səh. 9- 36.
∗ Maddi dünyanın elementlərinə əşya və hadisələr ilə təzahürləri, sosial dünyanın elementlərinə dəyişilmə, qarşılıqlı təsir və əvəzolunma qanunauyğunluqlarını, mənəvi dünyanın elementlərinə isə xeyir və şəri, imanı, mədəniyyət və küfrü misal göstərmək olar. 2 Taha Cabir əl-Ülvani. əl-Əql və məvqiuhu fil-mənhəciyyə əl-islamiyyə (Rasional təfəkkür və onun islam metodologiyasındakı yeri). “Məfkurənin islamlaşdırılması” seriyasından, 6-cı kitab. 1996, səh. 11. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|