6
sifatida unumli foydalanish mumkin. Biz swnggi yillarda
chop etilgan manbalarda
ulardan shunchaki befarq foydalanishlarini kwrishimiz mumkin.
Umuman, bizgacha etib kelgan qadimgi devoriy rasmlar va qwlёzma
kitoblarga ishlangan h’amda aloh’ida muraqqalardagi rasmlar ah’amiyati juda
katta.
Kwrib
chiqqanimizdek,
manbashunoslik fani tadqiqot manbalari juda kwp
va xilma-h’il bwlib, biz eng asosiylari twg’risida malumot berdik. Shu kunlarda
texnika tarqqiёti munosabati bilan yana tovushli manba, foto manba, kino-
televidenie manbalari va internet materiallari h’am paydo bwlib, ular ananaviy
manbalarni
inkor etmaydi, balki qwshimcha vosita bwlib xizmat qilishi mumkin.
Ayniqsa kompakt disklarni yaratilishi turli yangi pedagogik vositalarni qwllash
imkonini yaratadi.
Manbashunoslik fani tarix ilmining fundamental ywnalishi bwlib, bu
soh’ada faoliyat olib borish uchun bir necha til va ёzma manbalar twg’risida katta
bilim va tajribaga ega bwlish talab qilinadi.
1.4.
Manbashunoslikka oid adabiёtlarni tah’lili
Bizning tariximiz juda boy, ёzma ёdgorliklarimiz kwp bwlishiga qaramay, wz
madaniy merosimizni butun boyligini namoyish etadigan,
uning wziga xos
xususiyatlari va jah’on madaniyati xazinasiga h’issa bwlib qwshilganlarini
aloh’ida kwrsatdigan manbashunoslik fani soh’asida yaratilgan mukammal
dasrlik va qwllanmaga ega emasmiz. Lekin yurtimizda tarix fani soh’asida olib
borilgan deyarli uch ming yildan uzoqroq davr davomida twplangan tajriba
umumlashtirilgani ywq.
Hozircha mavjud darslik va qwllanmalar ichida akademik B.Ah’medovning
“Wzbekiston tarixi manbalari” darsligi ikkinchi nashrini eng mukammal deb tan
olishimiz mumkin. Qimmatli malumotlar jamlangani bilan ajralib turgan bu asar
yanada mukammal darslik uchun asos bwlib xizmat qiladi.
A.Habibullaevning “Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik” qwllanmasida
h’am qator ijobiy
xususiyatlar mavjud bwlib, ulardan tarixiy manbashunoslik
bwyicha darslik tuzishda foydalanish mumkin.
A.A.Madraimov tomonidan tuzilgan “Manbashunoslikdan maruzalar
majmuasi”da ilk bor arab, fors va turk tilidagi tarixiy manbalar xususiyatlarini
xarakterlashga h’arakat qilingan va manbalalar twg’risidagi malumotlar manba
nomi ostida berilishi bilan ajralib turadi.
Manbashunoslik fani kwp asrlik ananaga ega bwlsa-da,
yurtimiz
manbashunosligi yuqorida zikr etilgan asarlarda umumlashtirishga h’arakat
qilindi. Manbashunoslikni wrganish uchun birinchi galda tarixga oid ilmiy
tadqiqotlar, ёzma ёdgorliklar nashrlari va birlamchi ёzma manbalar bilan
bevosita ishlashga twg’ri keladi. Bu soh’ada Ya.G’ulomov, B.A.Ah’medov,
A.W. Wrinboev kabi yirik olimlar asarlari, Wzbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida
saqlanaёtgan qwlёzmalar tavsifini wz ichiga olgan 11
jildlik monografik katalog
7
h’amda maxsus katalog – fih’ristlar, tadqiqotlar bwlg’usi manbashunoslar uchun
namuna bwlib xizmat qilishi mumkin.
Talabalar ёrdamchi manba sifatida entsiklopedik qomuslardan foydalanish
mumkin.
Manbashunoslikni yaxshi egallash uchun talaba bir necha til, ayniqsa arab
ёzuvidagi turkiy til va g’arb tillaridan ingliz, nemis va frantsuz
tillaridan birini
yaxshi bilishi kerak. Bu soh’ada rus tili h’am malum mavqega ega.
Manbashunoslik tarix fanining bir qator ёrdamchi soh’alari – paleografiya,
diplomatika, geraldika, sfragistika, epigrafika, numizmatika, metrologiya va
xronologiya qwlga kiritgan yutuqlariga tayanadi.
Paleografiya (yunon.
Paleo - qadimiy,
grapxo – ёzaman; qadimiy ёzuv)
qadimiy qwlёzma asarlarning qog’ozi,
muqovasi, siёh’i, ёzuvi va ёzish usullarini
tekshiradi.
Diplomatika (yunon.
Diploma – ikki buklangan qog’oz; h’ujjat) rasmiy
h’ujjatlarni wrganish va tah’lil qilish bilan shug’ullanadi.
Geraldika (yunon.
Gerald –gerb, belgi, nishon) qadimiy gerblar, turli-
tuman nishon va belgilarni (masalan, qadimgi turkiy qabilalarning tamg’alari)
wrganadi.
Sfragistika (yunon.
Spragis –muh’r) qadimiy muh’rlar (podshoh’lar, xonlar,
amirlar va qozilar muh’rlari) va ularning ёzuvlarini tekshiradi.
Epigrafika – (yunon.
Epi –ustida, tepasida,
grapxo – ёzuv; biron narsa;
buyum ustidagi ёzuv) tosh, metall buyumlar, ёg’och
va
boshqa qattiq buyumlar
ustiga wyib ёzilgan qadimgi bitiklarni wrganadi.
Numizmatika (lotin.
Numis –pul) qadimiy pullarni, ashёsi, shakli, vazni,
ёzuvlari, zarb etilgan joyi va vaqtini tekshiradi.
Metrologiya (yunon.
Metron -wlchov,
logos – tushuncha – bilim; wlchovlar
h’aqida tushuncha) wtmishda turli mamlakat va xalqlar orasida amalda bwlgan
og’irlik, masofa va sath’ wlchovlarini wrganadi.
Xronologiya (yunon.
Xronos – vaqt,
logos - tushuncha, bilim; vaqt h’aqida
tushuncha) qadimgi xalqlar orasida va mamlakatlarda amalda bwlgan yil h’isobi va
taqvimni wrganuvchi soh’a. Abu Rayh’on Beruniyning “Osor ul-boqiya”
(“Qadimgi xalqlardan qolgan ёdgorliklar”) nomli asari turli taqvimlarni
wrganishga bag’ishlangani uchun Evropada “Xronologiya” nomi bilan mashh’ur.
Talabalarga manbashunoslik fanining ywnalishlari
va asosiy xususiyatlari
twg’risida malumot beriladi.
1.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati
1B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001. B.
7-14.
2T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavh’alar. -
Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. –B. 3-9.
3.Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. İstoriya.
Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. –S. 3-7.