11
A.Ah’medov, B.Hasanov, O.Jalilov, M.Hakimov, Yu. Tursunov va boshqalar
ishtirok etganlar. Bular natijasida bir qancha nodir qwlёzmalar va h’ujjatlar
aniqlanib, davlat xazinalariga olib kelingan.
Hamid Sulaymon (vaf.1979) Angliya, Frantsiya (1868) va Hindiston
kutubxonalariga (1976-1977) arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirgan edi va
buning natijasida qator ёzma manbalar twg’risida malumotlar, ayrimlarining
mikrofilm va fotokopiyalari yuotimizga keltirilgan edi.
Hozirgi paytda Sharqshunoslik instituti va İslom universiteti qoshida sharq
qwlёzmalarini qabul qilish arzeografik komissiyalari mavjud bwlib, ularda
ah’oli wrtasida mavjud ёzma manbalarni qiymatini aniqlashga qodir
mutaxassislar bor.
2.4.1. Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tah’lil etish
Nazariy manbashunoslikda eng zarur tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va
nih’oyat uni ilmiy tah’lil qilish h’ar qanday katta kichik tadqiqotning dastlabki
bosqichi h’isoblanadi.
Tanlangan mavzuning ilmiy h’amda nazariy jih’atdan twg’ri h’al etilishi
kwp jih’atdan h’ar qanday tadqiqotning asosi, poydevorini tashkil etadigan
manbaning sifat va salmog’iga, yani mukammalligiga va faktik materialga
boyligiga bog’liqdir.
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, biror mavzuni tadqiq etishda bir
emas, balki bir necha manbalar turiga – rasmiy h’ujjatlar, solnomalar, geo-
kosmografik, agiografik va biografik asarlarga asoslanib, ulardagi
malumotlarqiёsiy solishtirilib tah’lil etilsa ilmiy tadqiqot saviyasi oshib, xulosa
va umumlashmalar ishonarli va asosli bwlib, uning ilmiy ah’amiyati h’am katta
bwlishi shubh’asizdir.
Tadqiqot
uchun
ёzma manbalarning qaysi biri asosiy va qaysilari ёrdamchi
rol wynashi tanlangan mavzuning xarakteriga bog’liqdir. Masalan, iqtisodiy-
ijtimoiy masalalarni wrganishda rasmiy h’ujjatlar asosiy birlamchi manba rolini
wtaydigan bwlsa, siёsiy h’amda madaniy h’aёtni ёritib berishda solnomalar –
tarixiy asarlar va biografik tazkiralar h’amda adabiy-badiiy asarlar etakchi
wrinda turadilar. Lekin shunga qaramay, ilmiy tadqiqot olib borishda faqat
asosiy h’isoblangan birgina birlamchi manba bilan kifoyalanib qolmay, imkon
qadar boshqa ikkinchi darajali manbalarga murojaat etish, ularni h’am
tadqiqotga jalb etish maqsadga muvofiqdir.
Manbashunos olimlarning tajribasi shuni kwrsatadiki, aksariyat tarixiy
asarlar ijtimoiy-iqtisodiy masalalar h’amda madaniy h’aёtga oid qimmatli
malumotlarga boy bwladi. Rasmiy h’ujjatlarda va biografik asarlarda esa siёsiy
tarixga oid qimmatli faktlarni, tarixiy asarda ywq malumotlarni uchratish
mumkin.
12
Manbashunoslikdagi ilmiy ishda kwp va turli tipdagi manbalarga asoslanib,
tadqiq etilmish mavzuga oid barcha manbalarni ishga jalb etish bwdajak ilmiy
asarning qiymatini va ah’amiyatini belgilovchi asosiy va h’al qiluvchi
omillardan biridir.
2.5. Amaliy manbashunoslik (ywnalishi)
Amaliy manbashunoslik ywnalishi bevosita ёzma manbalarni nazariy
manbashunoslik tavsiyasiga binoan wrganish, izlab topish, tavsif etish va wzi
topgan, mavzu uchun yangi va kerakli malumotlarni ilmiy muomalaga olib
kirishni nazarda tutadi.
Amaliy manbashunoslikda tadqiqotchi wzi uchun tanlab olgan biror mavzuga
oid manbalarni tanlab olgandan keyin ularning h’ar birini tashqi ёki moddiy –
texnik belgilari va ichki mazmuniga kwra guruh’larga ajratib ilmiy tah’lil etishi
lozim.
2.5.1. Manbalarni tashqi belgilari moddiy-texnik malumotlariga qarab
tah’lil etish
Manbalarni tashqi belgilari ёki moddiy-texnik malumotlari deganda
qwlёzma kitob ёh’ud h’ujjat bitilgan qog’ozning wlchami, qog’ozi, varaqlar
soni, muqovasi,matn wlchami, xati, siёh’i, xattoti, asar nomi, muallifi, kitobat
tarixi, joyi kabi malumotlar nazarda tutiladi. Bu malumotlar asar ёzilish
sabablari, uning ёzilgan joyi va wsha vaqtdagi texnik taraqqiёt va ijtimoiy-sisiy
muh’itni wrganishda muh’im ah’amiyatga ega. Bu malumotlarni aniqlamay
turib, asarda baёn etilgan voqealar h’aqida, umuman asar h’aqida twg’ri va twla
tasavvurga ega bwlish, uning xususida fikr bildirish mumkin emas.
Qwlёzma kitoblarning muallifi, asar nomi, ёzilgan vaqti va joyini aniqlash
qiyin. Chunki qadimgi qwlёzmalarda bugungi kundagi kitoblardagi kabi
muqovaning wzidaёq asar nomi, muallif nomi, kitob boshlanishi va oxiridagi
kabi zaruriy malumotlar keltirilmagan. Bazi h’ollarda asar oxiri-xotimada uning
kwchirilgan vaqti va joyi h’amda kotibning nomi qayd etiladi, xalos.
Malumotlar keltirilmagan taqdirda, asarning matni, ёzilish va kitobati tarixi,
qog’ozi, xati h’amda tili va til uslubiga qarab tah’minan aniqlanadi. Bunday
malumotlarni aniqlash tadqiqotchidan katta h’aёtiy tajriba va yuksak malakani
talab qiladi va bu ancha qiyin va masuliyatli ishdir. Bunday masalalarni
mashh’ur kitob bilimdoni İbodulla Odilov, Abduqodir Murodov, Abdulla
Nosirov kabi yuksak malakali mutaxassislargina bir necha ёzma manbalarni
solishtirish, qiёslash asosida h’al qilishi mumkin.
Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash qwlёzma kitobning ilmiy tah’lil etishda
katta ah’amiyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning ёzilishiga sabab
bwlgan ijtimoiy-siёsiy muh’itni aniqlab olish uchun h’am zururdir.
13
Odatda, qadimgi qwlёzma asarlarda kwp h’ollarda muallifning ismi malum va
kwzga tashlanadigan joyda, masalan, asarning boshi ёki oxirida qayd etilmaydi.
Bazan u muqaddima qismida, ёki asar wrtasida, voqealar baёni orasida biron
masala yuzasidan tilga olinadi. Kwp h’ollarda esa muallif wzining h’aqiqiy
ismini aytmay, “faqiru h’aqir”, “ojiz va xoksor”, “bu g’arib banda” deb atash
bilangina kifoyalanadi. Bunday h’ollarda asar varaqma-varaq, satrma-satr,
aloh’ida etibor va sinchkovlik bilan wrganilishi lozim. Shunday h’am bwladiki,
asarning biron erida muallif wzi, otasi ёki yaqinlari h’aqida bir-ikki kalima aytib
wtadi. Ёki baёn etilaёtgan vlqeaga wzining munosabatini (masalan, “Abdullaxon
taxtga wtirgan vaqtda kamina Hofizi Tanish ibn Mir Muh’ammad 33 ёshda
edim”) bildiradi.
Asar muallifining shaxsi, yani uning qaysi ijtimoiy guruh’ga mansubligi, uning
dunёqarashini aniqlash uchun asarning umumiy g’oyaviy ywnalishini twg’ri
belgilab olish uchun muh’im ah’amiyat kasb etadi.
2.6. Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish
Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish deganda qwlёzma asarning
tarkibi va mazmunini tah’lil qilish, tushuntirish, g’oyaviy-siёsiy saviyasi va ilmiy
qiymatini aniqlash masalalari anglashiladi.
Qwlёzma asarning ilmiy qiymatini unda nimalar baёn etilganligi, voqea -
h’odisalarga muallifning xolis munosabati, keltirilgan dalil va malumotlarning
twg’riligi va oldinga surilgan fikr va g’oyalar bilan belgilanadi.
Tarixiy asarning asl nusxa, original bwlishi ёki kompilyativ – yani boshqalar
malumotlarni terib ёki aynan keltirishi, twla va noqisligi, qisqaligi, voqealarning
qay tarzda baёn etilishi h’am muh’im ah’amiyat kasb etadi.
İlmiy tadqiqotlarda original va mwtabar qwlёzmalarga tayanib ish olib
borish h’ar bir dalil va malumot, raqamlar eng ishonchli, nodir, birlamchi
manbalardan olinishi kerak. Boshqalar kitobida keltirilgan malumotlardan
saqdanish lozim.
Wtmish jamiyat sharoitida ёzilgan asarlarning mualliflari kwpincha wzlari
keltiraёtgan dalillardan twg’ri xulosa chiqarmaydilar, ularning fikrlarida noaniqlik,
chalkashlik va qarama-qarshilik h’am uchraydi. Bu tabiiy h’ol, albatta chunki ular
yashab ijod etgan muh’itning wzi ziddiyatlar bilan ajralib turar edi.
Ёzma manbalarda qarama-qarshi fikrlar bilan bir qatorda xolisona
muloh’azalar h’am uchraydi. Bunday paytlarda muallif kwpincha wz fikr va
muloh’azalarini pardozli iboralar va istiorali swzlar orasiga yashiradi, goroskop –
odam tug’ilganda uning taqdirini ёki biron ulug’ shaxs ishtirokida sodir bwlishi
mumkin bwlgan muh’im voqeaning natijasini sayёralarning wsha paytdagi h’olati
va wrniga qarab maxsus jadvallar vositasida oldindan belgilash, shuningdek, kwp
asr avval bwlib wtgan va aynan muallif baёn qilmoqchi bwlgan voqeaga wxshash
faktlarni misol tariqasida keltirish ywli bilan baёn etganlar.
“Abdullanoma” asarining muallifi Hofiz Tanish Buxoriy (XU1 asr)
mashh’ur Juyboriy xojalardan biri xoja Muh’ammad İslom (taxm.1493-1563) va
Dostları ilə paylaş: |