Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc



Yüklə 1,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/109
tarix11.07.2018
ölçüsü1,14 Mb.
#55348
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   109

 
11
A.Ah’medov, B.Hasanov, O.Jalilov, M.Hakimov,  Yu. Tursunov va boshqalar 
ishtirok etganlar. Bular natijasida bir qancha nodir qwlёzmalar va h’ujjatlar 
aniqlanib, davlat xazinalariga olib kelingan. 
Hamid Sulaymon (vaf.1979) Angliya, Frantsiya (1868) va Hindiston 
kutubxonalariga (1976-1977) arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirgan edi va 
buning natijasida qator ёzma manbalar twg’risida malumotlar, ayrimlarining 
mikrofilm va fotokopiyalari yuotimizga keltirilgan edi. 
 
Hozirgi paytda Sharqshunoslik instituti va İslom universiteti qoshida sharq 
qwlёzmalarini qabul qilish arzeografik komissiyalari mavjud bwlib, ularda 
ah’oli wrtasida mavjud ёzma manbalarni qiymatini aniqlashga qodir 
mutaxassislar bor. 
 
2.4.1. Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tah’lil etish 
Nazariy manbashunoslikda eng zarur tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va 
nih’oyat uni ilmiy tah’lil qilish h’ar qanday katta kichik tadqiqotning dastlabki 
bosqichi h’isoblanadi. 
  Tanlangan mavzuning ilmiy h’amda nazariy jih’atdan twg’ri h’al etilishi 
kwp jih’atdan h’ar qanday tadqiqotning asosi, poydevorini tashkil etadigan 
manbaning sifat va salmog’iga, yani mukammalligiga va faktik materialga 
boyligiga bog’liqdir. 
  Manbashunoslik talablaridan biri shuki, biror mavzuni tadqiq etishda bir 
emas, balki bir necha manbalar turiga – rasmiy h’ujjatlar, solnomalar, geo-
kosmografik, agiografik va biografik asarlarga asoslanib, ulardagi 
malumotlarqiёsiy solishtirilib tah’lil etilsa ilmiy tadqiqot  saviyasi oshib, xulosa 
va umumlashmalar ishonarli va asosli bwlib, uning ilmiy ah’amiyati h’am katta 
bwlishi shubh’asizdir. 
 Tadqiqot 
uchun 
ёzma manbalarning qaysi biri asosiy va qaysilari ёrdamchi 
rol wynashi tanlangan mavzuning xarakteriga bog’liqdir. Masalan, iqtisodiy-
ijtimoiy masalalarni wrganishda rasmiy h’ujjatlar asosiy birlamchi manba rolini 
wtaydigan bwlsa, siёsiy h’amda madaniy h’aёtni  ёritib berishda solnomalar – 
tarixiy asarlar va biografik tazkiralar h’amda adabiy-badiiy asarlar etakchi 
wrinda turadilar. Lekin shunga qaramay, ilmiy tadqiqot olib borishda faqat 
asosiy h’isoblangan birgina birlamchi manba bilan kifoyalanib qolmay, imkon 
qadar boshqa ikkinchi darajali manbalarga murojaat etish, ularni h’am 
tadqiqotga jalb etish maqsadga muvofiqdir. 
  Manbashunos olimlarning tajribasi shuni kwrsatadiki, aksariyat tarixiy 
asarlar ijtimoiy-iqtisodiy masalalar h’amda madaniy h’aёtga oid qimmatli 
malumotlarga boy bwladi. Rasmiy h’ujjatlarda va biografik asarlarda esa siёsiy 
tarixga oid qimmatli faktlarni, tarixiy asarda ywq malumotlarni uchratish 
mumkin. 


 
12
 
Manbashunoslikdagi ilmiy ishda kwp va turli tipdagi manbalarga asoslanib, 
tadqiq etilmish mavzuga oid barcha manbalarni ishga jalb etish bwdajak ilmiy 
asarning qiymatini va ah’amiyatini belgilovchi asosiy va h’al qiluvchi 
omillardan biridir. 
 
2.5.  Amaliy manbashunoslik (ywnalishi) 
Amaliy manbashunoslik ywnalishi bevosita ёzma manbalarni nazariy 
manbashunoslik tavsiyasiga binoan wrganish, izlab topish, tavsif etish va wzi 
topgan, mavzu uchun yangi va kerakli malumotlarni ilmiy muomalaga olib 
kirishni nazarda tutadi. 
Amaliy manbashunoslikda tadqiqotchi wzi uchun tanlab olgan biror mavzuga 
oid manbalarni tanlab olgandan keyin ularning h’ar birini tashqi ёki moddiy –
texnik belgilari va ichki mazmuniga kwra guruh’larga ajratib ilmiy tah’lil etishi 
lozim. 
 
2.5.1. Manbalarni tashqi belgilari moddiy-texnik malumotlariga qarab 
tah’lil etish 
  Manbalarni tashqi belgilari ёki moddiy-texnik malumotlari deganda 
qwlёzma kitob ёh’ud h’ujjat bitilgan qog’ozning wlchami, qog’ozi, varaqlar 
soni, muqovasi,matn wlchami, xati, siёh’i, xattoti, asar nomi, muallifi, kitobat 
tarixi, joyi kabi malumotlar nazarda tutiladi. Bu malumotlar asar ёzilish 
sabablari, uning ёzilgan joyi va wsha vaqtdagi texnik taraqqiёt va ijtimoiy-sisiy 
muh’itni wrganishda muh’im ah’amiyatga ega. Bu malumotlarni aniqlamay 
turib, asarda baёn etilgan voqealar h’aqida, umuman asar h’aqida twg’ri va twla 
tasavvurga ega bwlish, uning xususida fikr bildirish mumkin emas. 
 Qwlёzma kitoblarning muallifi, asar nomi, ёzilgan vaqti va joyini aniqlash 
qiyin. Chunki qadimgi qwlёzmalarda bugungi kundagi kitoblardagi kabi 
muqovaning wzidaёq asar nomi, muallif nomi, kitob boshlanishi va oxiridagi 
kabi zaruriy malumotlar keltirilmagan. Bazi h’ollarda asar oxiri-xotimada uning 
kwchirilgan vaqti va joyi h’amda kotibning nomi qayd etiladi, xalos.  
Malumotlar keltirilmagan taqdirda, asarning matni, ёzilish va kitobati tarixi, 
qog’ozi, xati h’amda tili va til uslubiga qarab tah’minan aniqlanadi. Bunday 
malumotlarni aniqlash tadqiqotchidan katta h’aёtiy tajriba va yuksak malakani 
talab qiladi va bu ancha qiyin va masuliyatli ishdir. Bunday masalalarni 
mashh’ur kitob bilimdoni İbodulla Odilov, Abduqodir Murodov, Abdulla 
Nosirov kabi yuksak malakali mutaxassislargina bir necha ёzma manbalarni 
solishtirish, qiёslash asosida h’al qilishi mumkin.  
Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash qwlёzma kitobning ilmiy tah’lil etishda 
katta ah’amiyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning ёzilishiga sabab 
bwlgan ijtimoiy-siёsiy muh’itni aniqlab olish uchun h’am zururdir.  


 
13
Odatda, qadimgi qwlёzma asarlarda kwp h’ollarda muallifning ismi malum va 
kwzga tashlanadigan joyda, masalan, asarning boshi ёki oxirida qayd etilmaydi. 
Bazan u muqaddima qismida, ёki asar wrtasida, voqealar baёni orasida biron 
masala yuzasidan tilga olinadi. Kwp h’ollarda esa muallif wzining h’aqiqiy 
ismini aytmay, “faqiru h’aqir”, “ojiz va xoksor”, “bu g’arib banda” deb atash 
bilangina kifoyalanadi. Bunday h’ollarda asar varaqma-varaq, satrma-satr, 
aloh’ida etibor va sinchkovlik bilan wrganilishi lozim. Shunday h’am bwladiki, 
asarning biron erida muallif wzi, otasi ёki yaqinlari h’aqida bir-ikki kalima aytib 
wtadi. Ёki baёn etilaёtgan vlqeaga wzining munosabatini (masalan, “Abdullaxon  
taxtga wtirgan vaqtda kamina Hofizi Tanish ibn Mir Muh’ammad 33 ёshda 
edim”) bildiradi. 
Asar muallifining shaxsi, yani uning qaysi ijtimoiy guruh’ga mansubligi, uning 
dunёqarashini aniqlash uchun asarning umumiy g’oyaviy ywnalishini twg’ri 
belgilab olish uchun muh’im ah’amiyat kasb etadi. 
 
2.6. Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish 
Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish deganda qwlёzma asarning 
tarkibi va mazmunini tah’lil qilish, tushuntirish, g’oyaviy-siёsiy saviyasi va ilmiy 
qiymatini aniqlash masalalari anglashiladi. 
Qwlёzma asarning ilmiy qiymatini unda nimalar baёn etilganligi, voqea -
h’odisalarga muallifning xolis munosabati, keltirilgan dalil va malumotlarning 
twg’riligi va oldinga surilgan fikr va g’oyalar bilan belgilanadi. 
Tarixiy asarning asl nusxa, original bwlishi ёki kompilyativ – yani boshqalar 
malumotlarni terib ёki aynan keltirishi, twla va noqisligi, qisqaligi, voqealarning 
qay tarzda baёn etilishi h’am muh’im ah’amiyat kasb etadi. 
İlmiy tadqiqotlarda original va mwtabar qwlёzmalarga tayanib ish olib 
borish h’ar bir dalil va malumot, raqamlar eng ishonchli, nodir, birlamchi 
manbalardan olinishi kerak.  Boshqalar kitobida keltirilgan malumotlardan 
saqdanish lozim. 
Wtmish jamiyat sharoitida ёzilgan asarlarning mualliflari kwpincha wzlari 
keltiraёtgan dalillardan twg’ri xulosa chiqarmaydilar, ularning fikrlarida noaniqlik, 
chalkashlik va qarama-qarshilik h’am uchraydi. Bu tabiiy h’ol, albatta chunki ular 
yashab ijod etgan muh’itning wzi ziddiyatlar bilan ajralib turar edi. 
Ёzma manbalarda qarama-qarshi fikrlar bilan bir qatorda xolisona 
muloh’azalar h’am uchraydi. Bunday paytlarda muallif kwpincha wz fikr va 
muloh’azalarini pardozli iboralar va istiorali swzlar orasiga yashiradi, goroskop – 
odam tug’ilganda uning taqdirini ёki biron ulug’ shaxs ishtirokida sodir bwlishi 
mumkin bwlgan muh’im voqeaning natijasini sayёralarning wsha paytdagi h’olati 
va wrniga qarab  maxsus jadvallar vositasida oldindan belgilash, shuningdek, kwp 
asr avval bwlib wtgan  va aynan muallif baёn qilmoqchi bwlgan voqeaga wxshash 
faktlarni misol tariqasida keltirish ywli bilan baёn etganlar. 
“Abdullanoma” asarining muallifi Hofiz Tanish Buxoriy (XU1 asr) 
mashh’ur Juyboriy xojalardan biri xoja Muh’ammad İslom (taxm.1493-1563) va 


Yüklə 1,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   109




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə