18
t ldirilgan nashri.-T.: I=ituvchi, 2001) asarlari chop etilgan edi. Olim
manbalarning ¸zilgan tillariga =arab va yana shu=u=iy shujjatlar,
¸zishmalar, geografiya va kosmografiyaga oid asarlar, biografik,
memuar asarlar, say¸shlarning, elchilarning esdaliklari mavjudligini
=ayd etadi.
B.A.Ashmedov ¸zma tarixiy manbalarni ikki turga b ladi: 1) Oliy
va mashalliy xukmdorlar mashkamasidan chi==an rasmiy shujjatlar
(¸rli=lar, farmonlar, inoyatnomalar va bosh=alar). Ushbu asarlarda ¸zma
manbalar aloshida emas, balki muallif nomi ostida keltirilgan. Bundan
tash=ari tarixchi shar bir tarixiy davrga =is=a tarif bergan. Mazkur
darsliklarning ijobiy xususiyati sifatida ularda daliliy malumotlarni
k pliligi, ilmiyligini =ayd etish mumkin. Fa=at ularda materiallar
akademik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars tish xususiyatlari
inobatga olinmagan.
A.Shabibullaevning «Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik»
(T.: TDSh . 2000) = llanmasi va A.A.Madraimov tuzgan
«Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi» (T.: TDPU 2001)da ¸zma
manbalar t \risida talabalarga malumotlar berish dars jara¸ni
xususiyatlarini etiborga olishga sharakat =ilingan. Fa=at
A.Shabibullaev = llanmasida adabiy manbashunoslikka katta etibor
berilgan. Unda dars =uyidagi tartibda tuzilgan:1. Mavzu nomi. 2.
Adabi¸tlar. 3. Dars mazmunining =is=a izoshi. S ngra dars mazmuni
ba¸ni, aloshida atamalar va oxirida savollar berilgan.
A.A.Madraimov tuzgan maruzalar matnida dars jara¸nining tartibi
=uyidagichadir. 1. Mavzu nomi. 2. Dars rejasi. 3. Asosiy tushunchalar. 4.
Darsning mufassal mazmuni. 5. Materialni mustashkamlash uchun
savollar va oxirida adabi¸tlar r yxati keltirilgan.
Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tash=ari = l¸zma kitob
t \risida va shar= manbashunosligiga oid t plam va kitoblar sham
mavjud b lib, ulardagi mushim ¸zma manbalarning shar biriga aloshida
etibor berilmagan. Lekin ularda eng mushimlari t \risida matn orasida
malumotlar keltiriladi shamda manbalarning umumiy xususiyatlari
tad=i= etilgan. Zikr etilgan darslik va = llanma, maxsus adabi¸tlarning
barchasida ziga xos foydali malumotlar mavjudligini tan olamiz. Lekin
ularning birontasini ilmiy-metodik jishatdan talabalarga manbalar
t \risida dars berish uchun mukammal namuna deb olish mumkin
emas.
Mavjud ilmiy adabi¸tlaríèng òàshëèëè va kafedramizdagi
tajribalarimiz asosida ¸zma manbalar t \risidagi texnik malumotlar va
asar mazmuni talabalarga kompleks tarzda tushuntirishning eng
samarali va ilmiy-metodik asoslarini ishlab chi=ishga sharakat =ilindi.
Talabalarga manba t \risida kompleks tarzda malumot berish
kerak. Bu esa ¸zma manbaning kodikologik malumotlar, muallif va uning
yashagan davri, asar tarkibi va mazmuni tashlili, uning tarixnavisligini
tushuntirishdan iboratdir. Darsning ziga xos xususiyatlari sifatida
19
uning rejasi, mavzuga oid asosiy tushunchalar va = shimcha
k rgazmali =urollardan foydalanishni =ayd etish mumkin.
¨zma manbalar t \risidagi malumotlarni =uyidagi tartibda
tushuntirishni eng ma=ul va samarali ilmiy metodologik uslub deb
shisoblayman.
3.2. Kodikologik malumot
Kodikologik malumot ¸ki tashlil deganda ¸zma manba, uning
muallifining nomlari va no¸b = l¸zmalar t \risidagi malumotlarni ba¸n
etish tushuniladi. Bunday malumotlar 5 dan 9 gacha b lishi mumkin.
(Bundan orti=cha malumot talabani etiborini susaytirishi mumkin).
Bular kodikologik ¸ki = l¸zma t \risidagi malumotlar shisoblanadi.
Kodikologiya s zi lotincha ñodex-kodeksdan olinga b lib = l¸zma
kitobning ziga xos xususiyatlarini anglatadi.
Kodikologik malumotlar asar nomidan tash=ari yana
=uyidagilardan iboratdir:
1.
Muallifning nomi (sha¸t yillari);
2.
Asarning yaratilgan va=ti;
3.
+ l¸zmaning tartib ra=ami va sa=lana¸tgan joyi;
4.
Eng =adimgi = l¸zmaning yaratilgan va=ti va joyi;
5.
+ l¸zmaning vara=lar soni va lchami.
Ularning ayrimlarini B.A.Ashmedov manbaning tash=i belgilari-
= l¸zma mu=ovasi, =o\ozi va xatidan tash=ari asarning ¸zilgan va=ti,
joyi, muallifi, ¸zilish sabablari, asar ¸zilgan va=tdagi ijtimoiy-si¸siy
mushit, deb tushuntiradi
9
.
Bular = l¸zma asar t \risidagi eng ixcham kodikologik malumot
shisoblanadi.
Pedagog rganila¸tgan manbaning ilmiy ashamiyatidan kelib
chi=ib, yana =uydagi = shimcha malumotlar bilan t ldirish mumkin va
ularni = l¸zma asar t \risidagi batafsil malumotlar deb atashimiz
mumkin. Ular =uyidagilardir:
1.
Shattotning nomi va xat turi;
2.
+ l¸zmaning k chirilgan joyi;
3.
Paleografik xususiyatlari (si¸shi, =o\ozi va = l¸zmaning ziga
xos xususiyatlari);
4.
+ l¸zma xotimasi-kalofon.
Pedagog-mutaxasis z bilim saviyasiga k ra va ixti¸ri bilan bu
malumotlarning barchasini ¸ki ulardan ayrimlarini tanlab talabalarga
tushuntirishi mumkin. S nggi tad=i=otlar shuni k rsatadiki, bir manba,
= l¸zma kitob, bitik t \risida 60 dan zi¸d texnik, kodikologik malumot
mavjud. Albatta bularning aksariyati fa=at sof ilmiy akademik
tad=i=otlarda istifoda etiladi.
Oliy talim tizimining birinchi bos=ichi uchun asar t \risidagi 9 ta
eslatilgan kodikologik malumotlarni kifoya deb ylaymiz.
9
Á.À.Àùìåäîâ «Ûçáåêèñòîí òàðèõè ìàíáàëàðè».-Ò.: Û=èòóâ÷è, 2001. 17-áåò.
20
3.3. Asar muallifi va uning yashagan davri.
Š¢lёzmadagi asar muallifi va uning yashagan davri t¢risida ixcham malumot
keltirilishi zarur. Odatda sharš tarixchilari nomlari ixcham tarzda va t¢la
keltirilishi, imkon darajasida nomlar originalda yani arab alifbosida berilishi kerak.
Muallifning tuilgan yili va vafoti, yaratgan asosiy asarlari, ularning šisšacha
mazmuni keltirilishi mašsadga muvofišdir. Shuningdek, muallif yashagan davr,
jamiyat t¢risida am talabalarga tushuncha berish zarur.
3.4. Asarning tarkibi va mazmuni talili
Talabalarga manbaning kodikologik xusiyatlaridan tash=ari ¸zma
manbalardagi asarning tarkibi va umumiy mazmunini sham tushuntirish
lozim. Bularni B.A.Àshmedov manbaning ichki belgilari deb atagan
10
.
Asar mazmuni va uning tarkibini tushuntirishda pedagoglar talabalarga
=uyidagi ilmiy malumotlarni berishi zarur deb shisoblayman.
1.
Asarning umumiy xarakteri;
2.
Asarning tarkibini tashlili;
3.
Asarning mazmunini tashlil =ilish, \oyaviy-si¸siy saviyasi va
ilmiy =iymatini ani=lash masalalari nazarda tutadi;
4.
Asarning ziga xos xususiyatlari;
5.
Asarning z soshasiga = shgan yangiligi va uning ilmiy
ashamiyatini ani=lash.
3.5. Manbadagi asarning umumiy xarakteri.
Manbadagi asarning umumiy xarakteri deganda, asar
mazmunining umumiy tarixga, masalan, «Tarixi Tabariy», «Ravzat us-
safo», «Jomi ut-tavorix» kabi asarlarga xos xususiyatlarini ani=lash
nazarda tutiladi. ¨ki sulolalar tarixi-«Tarixi Baysha=iy», «Tarixi
salotini man\itiya» kabi asarlarga xos xususiyatlarni ani=lash
tushuniladi.
Bulardan tash=ari yana xotira xarakterdagi manbalar-«Temur
tuzuklari», «Boburnoma», «Tarixi Rashidiy» kabi asarlar xususiyatlari
sham mavjud.
Sof tarixiy asarlardan tash=ari manba sifatida yana tazkiralar-
shoirlar, adiblar va tasavuf namo¸ndalari t \risidagi majmualar sham
katta ilmiy tarixiy ashamiyatga ega.
Din namo¸ndalar t \risida agiografik xarakterdagi asarlar sham
mushim tarixiy manba b lib xizmat =ilishi mumkin. Bulardan tash=ari
¸zma ¸dgorliklardan, ayni=sa, maktublar va shujjatlar namunalaridan
manbashunoslik darslarida va shu soshaga oid maxsus tad=i=otlarda
foydalanish mumkin
11
.
10
Ûøà æîéäà.
11
Ûøà àñàð. 68, 263 âà áîø=à áåòëàð.
Dostları ilə paylaş: |