Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
21
Bu erda keltirilgan asar xarakteri t \risidagi malumotlar 
bakalavrlar uchun kifoya deb shisoblayman. ¨zma manba va undagi 
asar t \risidagi bosh=a tafsilotlar maxsus ilmiy tad=i=otlarda istifoda 
etiladi. 
 
3.6. Asar tarkibining tashlili.  
Ananaga k ra, tarixiy asarlar «Bismilloshi Rashmonu Rashim» 
s zidan keyin shamd, tashmid – Alloshga shamdu sano bilan 
boshlanadi. S ngra nat - Mushammad Pay\ambarning tarifi,  ma=tovi 
bitiladi. Yana t rt sashobalar – Xalifai Roshidin yani t \ri y ldan 
yurgan xalifalar - Abubakr Siddi=, Umar, Usmon va Alilarning madshi 
rin oladi. Shundan keyin tarixchi  z asariga shomiylik =ilgan shaxsni 
ulu\laydi.  Aloshida  ibora  «Ammo  bad»    s zidan  s ng  muallif  zi  va 
¸zmo=chi b lgan asari t \risida ixcham malumot ¸ki shu xususida 
ayrim tafsilotlarni zikr etadi. Buni mualliflar mu=addima ¸ki debocha 
deb ataydilar. Mana shundan s ng asarning asosiy mazmuni ba¸n 
etiladi. Tarixiy asarlarda asosan ikki uslubda vo=ealar ba¸n etiladi. 
a) Xronologik tartibda yani yilma-yil. Bu tartibda «Tarixi 
Tabariy», «Mujmali Fasixiy», «Matla as-sadayn» va 
«Boburnoma» kabi asarlar yaratilgan.  
b)  Tarixiy asarlarda eng mushim vo=ealar aloshida sarlavsha  
ostida ba¸n etiladi. 
Bundan tash=ari turli shududlarda yuz bergan vo=ealar aloshida 
ba¸n etilishi mumkin. Yana ayrim tarixiy asarlarda yu=oridagi usullar 
aralash sholida sham kelishi mumkin.    
 
3.7. Manbaning mazmuniga =arab tashlil etish. 
Shar bir asarning mazmuni muallifning  z oldiga = ygan ma=sad 
va vazifalaridan kelib chi=ib ¸ritilgan b ladi.  Manbadagi asarning 
mazmunini ¸ritish juda mushim va masuliyatli ish b lib, kitob bilan 
t la tanishib chi=ishni ta=azo etadi. Pedagog-mutaxasis ¸zma 
manbalardagi asarning boy mazmunini talabalarga ishcham va l nda 
tarzda ba¸n etishi zarur. Bunda ¸zma manbalar t \risidagi mavjud 
tavsif-kataloglar shamda entsiklopedik malumotlardan foydalanishi 
mumkin. Umumiy tarixga oid asarlarning aksariyatida vo=ealar ba¸ni 
z xususiyatiga k ra ikki xil b lishi mumkin:  
a) Bosh=a tarixchilar tomonidan ba¸n etilgan vo=ealar zikrini muallif 
ixcham sholda ¸ki aynan keltiriladi. Asarning bu =ismini 
kompilyatsiya yani  zlashtirma deb ataladi. Kompilyatsiya s zi 
inglizcha ñompile-tuzmo= manosini anglatadi.  
b) Muallifning shaxsan  zi malumot yi\ib vo=ealarni ba¸n etgan 
=ismi original, yangi =ismi deb ataladi 
 
3.8. Manbaning  ziga xos xususiyatlarini tashlil etish.  
¨zma manbalar t \risida talabalarga malumot berishda ularning 
shar birining  ziga xos xususiyatlarini ajratib k rsatish juda 

---

 
22
mushimdir. Chunki shar bir manba, asar albatta bosh=alardan =ator 
xususiyatlari bilan, =aysi vo=ealarni ba¸ni mavjudligi bilan, =ay tarzda 
ba¸n etilishi bilan, =anday manfaatlarni ifoda etgani bilan  zaro 
far=lanib turadi. Asarning  ziga xos xususiyatlarini ani=lashda uning 
=anday tarixiy asarlarga  xshashligi, ulardan far=i, shamda =anday 
manbalardan foydalanib yaratilganligiga aloshida etibor berish zarur. 
 
3.9. Asarning  z soshasiga = shgan yangiligi va uning ilmiy 
ashamiyatini ani=lash. 
¨zma manbadagi asar mazmunining tashlili, uning tarix fani 
tara==i¸tiga = shgan yangiligi, shissasi bilan belgilash bilan 
yakunlanadi. Yani =aysi vo=ealar birinchi bor ¸ritilgan. Avvalgi ¸ritilgan 
vo=ealar ba¸ni =ay tarzda tal=in etilgan. Asarda ba¸n etilgan vo=ealar 
yurtimiz tara==i¸tiga =ay tarzda tasir etgan.  Aynan shu masalalar 
asarning yurtimiz tarixini  rganishdagi ilmiy ashamiyatini ochib 
berishga xizmat =iladi.  
 
3.10. Manbaning  rganilishi, uning tarixnavisligi  
Manbaning  rganilishi, uning tarixnavisligi maxsus = shimcha 
tarixnavislik fanida =ay darajada ¸ritilganligini ani=lash sham mushim 
ashamiyatga ega. Chunki b l\usi pedagoglar ushbu manbalar ustida 
musta=il tad=i=ot olib borishlari uchun ilmiy asos yaratiladi. 
Manbaning  rganilish tarixi maxsus tarixnavislik ¸rdamchi fanida 
tad=i= etilsa-da, manbashunoslikda sham uning t \risida ixcham 
malumot berish zarur deb  ylayman. 
Bunda asosan manbaning = l¸zmalari =ay darajada  rganilgani, 
asarning asl matni, zamonaviy matbaa usulida-faksimile, litografik va 
terma tarzda chop etilganmi, noshir yani nashrga tay¸rlovchi nomi, 
nashrga ¸zilgan suz boshi, ilova =ilingan izoshlar va k rsatkichlar 
mavjudligini =ayd etish ma=sadga muvofi=dir. 
Manbaning  rganilishi, tarixnavisligi oxirida asardagi malumotlar 
=anday maxsus tad=i=otlarda, darslik va = llanmalarda ¸ritilganligi 
ba¸n etiladi. 
Bir akademik soat davomida talabalarga ¸zma manbalar t \risidagi 
yu=oridagi malumotlarni berish kifoya, deb uylayman. Chunki, bu 
malumotlarga = shimcha tarzda dars rejasi, kamida 10 ta, asosiy 
tushunchalar, eng k pi bilan 15 ta atamalar, manba b yicha 
foydalanilgan asosiy (5ta) va = shimcha (10tagacha) maxsus adabi¸tlar 
r yxati talabalarga tavsiya etiladi. Yana dars jara¸nida k rgazmali 
=urol sifatida asar = l¸zmasi, nashrlari va bosh=a materiallardan, 
zamonaviy texnik vositalardan foydalanish ma=sadga muvofi=dir. 
Dars oxirida  tilgan darsni mustashkamlash uchun savollar tavsiya 
etilishi kerak. 
 
3.11. Foydalanilgan adabi¸tlar r¢yxati: 

---

 
23
1. 
È.À.Êàðèìîâ. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàãè é =.-T.: Øàð=, 
1998.   
2. 
Á.A.Àh’ìåäîâ. Ûçáåêèñòîí ùàë=ëàðè òàðèõè ìàíáàëàðè.-T.: 
«Ûêèòóâ÷è», 1991.  
3. 
B.A.Ashmedov «Izbekiston tarixi manbalari».-T.: I=ituvchi, 
2001. 17-bet.  
4. 
Ñîáðàíèå âîñòî÷íıõ ðóêîïèñåé ÀÍÐÓZ. Èñòîðèÿ. 
Ñîñòàâèòåëè Ä.Yu.Þñóïîâà, Ð.Ï.Äæàëèëîâà-Ò.: Fan. 1998.  
5. 
Rukopisnaya kniga v kulture narodov Vostoka. Ocherki Red. 
O.F.Akimushkin i dr. Kniga pervaya.-Moskva.: «Nauka», 
1987; Kniga vtoraya.-Moskva: 1988. 
6. 
Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè 
(èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð ìàòåðèàëëàðè). Tuzuvchilar: 
A.A.Madraimov, G.S.Fuzailova-Ò.: TDPU. 2001. 
7. 
A.Shàáèáóëëàåâ «Adabiy manbashunoslik va 
matnshunoslik».-T.: TDSh . 2000.  
8. 
Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi. Tuzuvchi 
À.À.Ìàäðàèìîâ -T.: TDPU. 2001. 
9. 
Tarixiy manbashunoslik muammolari. Respublika ilmiy-amaliy 
anjumani materiallari (2003 yil 25 aprel).-T.: «Universitet». 
2003.  
10.  Temuriylar davri madaniy ¸dgorliklari. 1-kitob.-T.: 2003.  
11.  T.Saidkulov. Irta Osi¸ xal=lari tarixining tarixshunosligidan 
lavshalar, (I =ism).-T.: «I=ituvchi», 1993.  
12.  A.Murodov. Irta Osi¸ xattotlik sinati tarixidan. Toshkent, Fan. 
1971. 
13.  Vostochnoe istoricheskoe istochnikovedenie i spetsialnıe istoricheskie 
distsiplinı. Vıpusk 1.-Moskva, «Nauka», 1989.  
 
3.12. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 
Ёzma manbalarning qanday tavsif usullari mavjud?  
Kodikologik malumotlar deganda nimani tushunasiz?  
Ёzma manbadagi asarning tarkibi va mazmuni qanday taxlil qilinadi?  
Ёzma manbalar tarkibi qanday qismlardan iborat bwladi?  
Ёzma manbaning ilmiy ah’amiyati nima bilan belgilanadi?  
 
4. Mavzu. Qadimgi zamon tarixi manbalari 
(Miloddan avvalgi VI-milodning V asrlari) 
 
 Darsning 
mazmuni: Wzbekiston qadimgi tarixi arxeologik manbalar, Eron, 
Xind, Yunon va Rim manbalari twg’risida umumiy tushuncha beriladi.   
 
Reja: 
4.1.  Asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar. 

---