Microsoft Word 00 Korica-potkorica doc

 
317
 
  pastaj emri i tyre dhe 
  në fund atomi qendrorë (përkatësisht joni). 
I tërë emri i kompleksit shënohet i ngjitur. 
Nëse komponimi përmban anion kompleks, emri i anionit formohet në mënyrën vijuese: 
  përsëri, së pari jepet numri i ligandeve dhe emri i tyre; 
  vazhdohet (ngjitur!) me rrënjën e elementit në gjuhën latine
*
 të cilit i takon atomi qendrorë të cilit i shtohet 
prapashtesa -at (kështu, fitohen të themi emrat, ferat, kobaltat, nikolat, kuprat, argentat etj.); nëse është e nevojshme, 
vlera e numrit oksidues ose ngarkesës relative shkruhet në mënyrë të rëndomtë, në fund. 
Nëse ka më shumë ligande të ndryshme, emrat e tyre jepen sipas radhës së alfabetit pavarësisht nga ajo se a janë ligandet e 
elektrizuara ose neutrale. 
Mbaj në mend:  
për anione komplekse së pari jepet numri i ligandeve dhe emri i tyre, pastaj, ngjitur, shtohet rrënja e emrit latin të 
elementit të cilit i takon atomi qendrorë, duke shtuar në fund -at.  
I tërë emri përsëri shkruhet i ngjitur.  
Nëse janë komplekse edhe anioni edhe kationi, në pajtim me rregullat e përgjithshme, së pari jepet emri i kationit kompleks, 
pastaj emri i anionit kompleks i formuar sipas rregullave. 
Nëse kompleksi është neutral, veprohet ngjashëm si edhe më lartë, me atë që emri mbaron me emrin e elementit të cilit i 
takon atomi qendrorë (eventualisht me shtimin e vlerës së numrit oksidues të dhënë me numra romak të shkruar në kllapa).  
Emrat e ligandeve formohen në mënyrën vijuese:
 
  nëse ligandi është grimcë neutrale (molekulë), përdoren emrat akua për H
2
O, amminë për NH
3
, karbonil për CO, 
nitrozil për NO etj. (molekula tjera rrallë janë ligande!); 
  nëse ligandi është grimcë e elektrizuar negative, emrit të ligandit i shtohet prapashtesa -o (për shembull, sulfito, tio-
sulfato, karbonato, hidrido, acetato dhe tjera); mund të përdoren edhe emra pak të ndryshuar, por të tillë që përsëri 
mbarojnë me -o (kloro, bromo, jodo, cijano, okso, hidrokso, në vend të kloruro, bromuro, joduro, cijanuro, oksido, 
hidroksido), por edhe emra special siç janë nitrozo për NO
-
, nitro për NO
2
-
 dhe tjera). 
Për grimcat e ujit si ligand, nuk duhet të përdoret emri akuo (akuo nuk shtë grimcë e elektrizuar), ndërsa në emrin e NH
3 
si 
ligand, patjetër përdoret m e dyfishtë (amminë, e jo amin). 
Që ti sqarojmë rregullat për emërtimin e komponimeve komplekse, më poshtë është dhënë një shembull.  
Nevojitet të themi, të përcaktohet emri i komponimit formula e të cilit është K[Au(CN)
4
]. 
Vërehet se komponimi përbëhet prej kationeve të kaliumit dhe anioneve komplekse. Për këtë qarsye, emri fillon me 
kompleksin anionik, mbaron me emrin e kationit d.m.th. kaliumit.  
Emri i anionit do të formohet kështu: 
  me që numri i ligandeve është 4, emri fillon me tetra-; 
  me që ligande janë jonet cianure, emri do të vazhdojë me cijano-; 
  me që është fjala për anion kompleks të arit (ose, latinisht - aurum), emri do të mbarojë me -aurat.  
Nëse dëshirojmë ta shtojmë edhe vlerën e numrit oksidues të arit, këtë së pari duhet ta njehsojmë. Pasi që ligandet cianure 
janë anione të acidit HCN, ngarkesa relative është -1, prandaj numri okidues është -1. Është lehtë, të shihet se ari ka numrin 
oksidues  3. Pikërisht, shuma e numrave oksidues  të të gjitha njësive ndërtuese të komponimit duhet patjetër të jenë e 
                                                           
* Në emrat e anioneve komplekse të zhivës nuk përdoret rrënja e emrit latin (hidrargirum) prej të cilit është nxjerrë simboli kimik i këtij 
elementi. Në vend të kësaj, komponimet e këtilla quhen merkurate (e jo hidrargirate). 

---

 
318
barabartë me zero. Numri oksidues i kaliumit është 1, nëse vlerën e numrit oksidues të arit e shënojmë me x, atëherë duhet të 
jenë 
1  x  4  (-1) = 0, rrjedhë se  x = 3. 
Emri i plotë i  komponimit kompleks, sipas asaj, duhet të jenë tetracijanoaurat(III) i kaliumit. 
Për formimin e emrave tjerë të komponimeve inorganike nuk do të diskutojmë. 
 
 
 

---

 
319
 
 
PËRMBAJTJA 
 
 
Parathënie  
3 
1. HYRJE NË KIMI  
     5   
1.1 LËNDA DHE RËNDËSIA E KIMISË  
7 
LËNDA DHE NDARJA E KIMISË  
7 
Kimia është shkencë natyrore   
9 
SUBSTANCAT 
9 
Substancat e pastra dhe përzierjet  
9 
Vetitë e substancave  
10 
Përzierjet  
12 
Ndërtimi i substancave  
13 
1.2 GJUHA E KIMISË  
15 
SIMBOLET DHE FORMULAT KIMIKE 
15 
Alfabeti i kimisë  
15 
Edhe fomulat janë ndërkombëtare  
17 
VALENCA 
20 
Emri i njëjtë – kuptimi i ndryshëm  
20 
Valencat e elementit të njëjtë mund të jenë e ndryshme  
22 
Valentiteti dhe ndërtimi i formulave kimike  
23 
Formulat strukturore 
23 
BARAZIMET KIMIKE  
27 
Reaksionet kimike; reaktantët dhe produktet 
 
27 
Paraqitja simbolike e reaksioneve kimike 
 
27 
Barazimet kimike  
28 
Kuptimi i koeficientëve stekiometrik 
 
30 
     
 
 
V
 

---

 
320
1.3. LIGJET KIMIKE THEMELORE  
34 
LIGJI PËR RUAJTJEN E MASËS  
34 
Ligjet kimike  
34 
Ligji për ruajtjen e masës  
34 
Ligji i marrëdhënieve (raporteve) të masave  
36 
Prust përkundër Bertole 
36 
Ligji për marrëdhëniet e shumëfishta të masave  
38 
LIGJI I AVOGADROS  
38 
A KUPTOVE? A MËSOVE? 
39 
2. METODA SHKENCORE NË KIMI 
 
43 
2.1. INFORMATA KIMIKE  
45 
INFORMAT DHE BURIMET E INFORMATAVE  
45 
 E dhëna dhe informata  
45 
Burimet e informatave dhe kanalet për bartjen e tyre  
46 
INFORMATAT KIMIKE DHE BURIMET E TYRE  
46 
Tekstet si burim të informatave kimike  
46 
Burimet tjera të informatave kimike  
47 
2.2. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT  
48 
FAZAT E PROCESIT SHKENCOR HULUMTUES  
48 
Prej ku të fillohet? 
48 
Hipoteza dhe përpunimi i saj  
49 
PREZENTIMI I REZULTATEVE  
49 
SHËNIMET E MËPARSHME  
49 
Përpunimi dhe kumtimi i rezultateve  
50 
2.3. HULUMTIMI NË MËSIMIN E KIMISË  
52 
HULUMTIMET PËR MËSIMIN E KIMISË  
52 
Hulumtimi në shkollë  
52 
Hulumtimet nga jashtë  
53 
 
 

---

 
321
 
HULUMTIMET E NXËNËSVE  
53 
Kontrollet dhe garat  
53 
A KUPTOVE? A MËSOVE?
 
55 
3. LLOJET THEMELORE TË KOMPONIMEVE KIMIKE  
57 
3.1. OKSIDET
 
59 
KLASIFIKIMI I KOMPONIMEVE  
59 
Ekzistojnë mundësi të ndryshme  
59 
Komponimet inorganike dhe organike  
59 
OKSIDET 
61 
Definicioni dhe shembuj  
61 
Nomenklatura 
61 
Përfitimi dhe vetitë  
63 
3.2. HIDROKSIDET 
66 
HIDROKSIDET 
66 
Definicioni dhe nomenklatura 
66 
Përfitimi i hidroksideve dhe ndërtimi i hidroksideve të ngurta  
67 
3.3. ACIDET  
68 
KLASIFIKIMI, PËRFITIMI DHE NOMENKLATURA 
68 
Acidet oksigjenike dhe jooksigjenike  
68 
Përfitimi dhe shembuj  
68 
Emërtimi i acideve  
69 
REAKSIONET E ACIDEVE  
71 
TRETJA NË UJË DHE REAKSIONET  
71 
3.4. KRIPËRAT DHE KOMPONIMET KOMPLEKSE  
73 
KRIPËRAT  
73 
Përfitimi i kripërave  
73 
Klasifikimi  
74 
Nomenklatura 
74 
Tretësirat e kripërave  
76 
KOMPONIMET KOMPLEKSE  
77 

---

 
322
Komplekset 
77 
Nomenklatura 
78 
A KUPTOVE? A MËSOVE? 
79 
4. REAKSIONET KIMIKE  
81 
4.1. KUPTIMET THEMELORE DHE KLASIFIKIMI  
83 
PROCESET KIMIKE– BAZA E KIMISË   
83 
Proceset kimike quhen reaksione kimike  
83 
Reaktantët dhe produktet 
85 
Kahja e rrjedhjes së reaksioneve kimike  
85 
KLASIFIKIMI I REAKSIONEVE KIMIKE 
 
86 
Klasifikimi është gjithnjë i dobishëm  
86 
Mundësitë tjera për klasifikimin e reaksioneve  
87 
Reaksionet e bashkimit  
88 
Reaksionet e shpërbashkimit  
89 
Reaksionet e zëvendësimit  
90 
Reaksionet e kondensimit  
91 
Reaksionet e polimerizimit dhe polikondensimit  
91 
4.2. EFEKTET E NXEHTËSISË GJATË REAKSIONEVE KIMIKE  
93 
ENERGJETIKA E REAKSIONEVE KIMIKE  
93 
Energjia, energjia e brendshme, entalpia 
93 
Energjia mund të pranohet dhe të jepet  
94 
Efektet e nxehtësisë  
95 
Barazimet termokimike  
96 
4.3. KINETIKA KIMIKE  
99 
KUPTIMET THEMELORE  
99 
Shpejtësia e reaksioneve kimike  
99 
PROCESET KATALITIKE  
102 
Kataliza dhe katalizatorët 
102 
Kataliza me enzime; reaksionet fotokimike  
103 
4.4. PROCESET REDOKS  
105 
PROCESET E OKSIDIMIT DHE REDUKTIMIT  
105 
DHËNIA DHE PRANIMI I ELEKTRONEVE; NUMRAT OKSIDUES  
105 

---

 
323
 
Oksidimi dhe reduktimi  
107 
Proceset redokse  
108 
Në proceset redoks disa numra oksidues ndryshojnë  
111 
Numrat oksidues dhe emërtimi i oksideve, hidroksideve dhe kripërave  
111 
Reaksionet e metaleve me acide; vargu elektrokimik i metaleve  
113 
Edhe reaksionet redoks paraqiten me barazime  
115 
Barazimi i barazimeve të reaksioneve redoks  
117 
4.5. PROCESET KIMIKE NË INDUSTRI  
119 
Nocionet themelore  
119 
Reaksionet kimike  – bazë e industrisë  
119 
HIDROKSIDI I AMONT DHE I HIDROKSIDI I NATRIUMIT  
120 
Amoniaku dhe  hidroksidi i amonit – ndërtimi dhe vetitë  
120 
Amoniaku – përfitimi  
122 
Amoniaku dhe hidroksidi i amonit– përdorimi  
123 
Hidroksidi i natriumit– ndërtimi, vetitë dhe përdorimi  
124 
Hidroksidi i natriumit– përfitimi  
124 
ACIDI SULFURIK DHE ACIDI NITRIK  
126 
Oksidet dhe acidet e sulfurit  
126 
Acidi sulfurik – vetitë 
126 
Acidi sulfurik – përfitimi dhe vetitë  
127 
Acidi nitrik  – përfitimi 
128 
Acidi nitrik  – vetitë dhe përdorimi  
129 
Karbonati i natriumit dhe hidrogjenkarbonati i natriumit  
130 
PLEHRAT ARTIFICIALE  
131 
Qarkullimi i azotit dhe fosforit në natyrë  
131 
Toka duhet të plehërohet  
133 
Plehrat nuk janë vetëm të dobishme 
134 
A KUPTOVE? A MËSOVE? 
134 
5. BAZAT E LLOGARITJEVE KIMIKE 
 
137 
5.1. MADHËSITË DHE NJËSITË; SI 
139 
MADHËSITË FIZIKE DHE NJËSITË E TYRE  
139 
Madhësitë fizike dhe njësitë e tyre  
139 

---

 
324
Madhësia më e rëndësishme në kimi  
141 
Moli 
142 
Barazimet e madhësive  
143 
5.2. BAZAT E LLOGARITJEVE KIMIKE  
145 
     PËR REZULTATE KUANTITATIVE, LLOGARITJET JANË TË DOMOSDOSHME  
145 
Kimia është shkencë kuantitative  
145 
Mënyrat e të shprehurit të përbërjes  
145 
Raportet  
146 
Përpjesët  
148 
Përpjesët mund të shprehen edhe në përqindje  
      149 
    LLOGARITJET NË BAZË TË FORMULAVE DHE BARAZIMEVE KIMIKE  
150 
Përcaktimi i përbërjes së komponimit formula e të cilit është e njohur  
150 
Barazimet kimike si bazë për llogaritje 
153 
Është e rëndësishme a janë reaktantët në raporte stekiometrike  
154 
A KUPTOVE? A MËSOVE? 
156 
6. SISTEMET DISPERSE 
 
157 
6.1. LLOJET E SISTEMEVE DISPERSE  
159 
SISTEMET DISPERSE  
159 
Sistemet homogjene dhe heterogjene  
159 
Sistemet disperse  
159 
6.2. SISTEMI DISPERSE HETEROGJENE; KOLOIDET 
161 
SISTEMI DISPERSE KOLOIDALE DHE SISTEMET DISPERSE HETEROGJENE  
161 
Përmasat e grimcave kanë rëndësi përcaktuese  
161 
Sistemet disperse koloidale  
161 
Vetitë e sistemeve disperse koloidale 
162 
Sistemet disperse heterogjene 
164 
Gelet 
167 
6.3. TRETËSIRAT 
168 

---

 
325
 
TRETËSI DHE SUBSTANCA E TRETUR  
168 
Mënyrat e paraqitjes së përbërjes së tretësirave  
170 
Raportet  
170 
Përpjesët  
172 
Përqendrimet  
173 
Tretësirat e pangopura, të ngopura dhe të tejngopura; tretshmëria 
176 
Tretshmëria varet nga temperatura 
176 
DISA VETI TË TRETËSIRAVE   
178 
Vetitë koligative të tretësirave të holluara  
178 
Kristalizimi nga tretësira  
179 
TRETËSIRAT E ELEKTROLITËVE  
179 
Disa tretësira (dhe shkrirje) e përçojnë elektricitetin  
179 
Në cilën mënyrë elektrolitët e përçojnë elektricitetin  
180 
Shpërbashkimi elektrolitik  
181 
REAKSIONET JONIKE  
183 
Reaksionet midis elektrolitëve janë reaksione midis joneve  
183 
Barazimet jonike  
185 
Proceset redokse elektrokimike 
187 
Elementet galvanike me rëndësi praktike   
189 
Akumulatorët 
189 
Proceset e elektrolizës 
190 
TEORIA PROTOLITIKE  
192 
Protolitët 
192 
Protolitët e fortë dhe të dobët  
194 
AUTOPROTOLIZA dhe pH 
195 
Reaksionet autoprotolitike  
195 
Treguesi i hidrogjenit (pH) 
197 
HIDROLIZA; PUFERËT 
198 

---

 
326
Edhe hidroliza është proces protolitik  
198 
Puferët 
199 
A KUPTOVE? A MËSOVE?
 
201 
7. STRUKTURA E MATERIES DHE SISTEMI PERIODIK I 
ELEMENTEVE
 
 
203 
7.1. MODELET PËR NDËRTIMIN E ATOMIT  
203 
NDËRTIMI I ATOMIT  
203 
Atomi ka përbërje të ndërlikuar  
203 
Numri atomik dhe numri i masës  
204 
Masat atomike relative dhe molekulare  
207 
Grimcat fundamentale  
207 
Në botën e grimcave të vogla vlejnë ligje të posaçme  
208 
Numrat kuantik  
209 
Orbitalet atomike  
210 
Paraqitja grafike e orbitaleve  
210 
Ndërtimi i mbështjellësit elektronik  
211 
KONFIGURACIONI ELEKTRONIK  
213 
Konfiguracioni elektronik  
213 
Shënimi i konfiguracionit elektronik  
214 
Elektronet valente  
216 
7.2. LIDHJET KIMIKE  
218 
ATOMET MË SHPESH JANË TË LIDHURA  
218 
Atomet e lira dhe molekulat e lira janë rrallësi  
218 
Jonet dhe substancat e ndërtuar jonike  
219 
Jonet njëatomike dhe konfiguracioni elektronik  
220 
Formimi i substancave të ndërtuara jonike  
221 
Lidhja jonike nuk mund të jenë e vetmja  
221 
LIDHJET KOVALENTE  
222 

---

 
327
 
Lidhja kovalente  
222 
Mbimbulimi i orbitaleve atomike  
223 
Lidhjet sigma dhe pi  
223 
Vërtetimi i modelit  
225 
Orbitalet e hibridizuara  
226 
Lidhja kovalente polare  
226 
LIDHJA HIDROGJENORE DHE METALIKE  
228 
Si janë të lidhura molekulat? 
228 
Lidhja metalike  
229 
NDËRTIMI I GAZRAVE, LËMGJEVE DHE TRUPAVE TË NGURTË  
230 
Gazrat dhe lëngjet janë të ndërtuara prej molekulave  
230 
Trupat e ngurtë kanë ndërtim të rregullt  
231 
7.3. SISTEMI PERIODIK DHE NDRYSHIMI I VETIVE TË ELEMENTEVE NË GRUPE 
DHE PERIODA  
234 
SISTEMI PERIODIK I ELEMENTEVE 
234 
Sistemi periodik dhe ndërtimi i atomit 
234 
Konfiguracioni elektronik dhe ndërtimi i sistemit periodik  
235 
Periodiciteti i disa vetive fizike të elementeve  
235 
Elektronegativiteti dhe karakteri i komponimeve të formuara  
241 
7.4. VETITË THEMELORE TË ELEMENTEVE s, p, d dhe f  
242 
NË PËRGJITHSI PËR ELEMENTET s  
242 
Vendi i elementeve s në sistemin periodik  
242 
Vetitë fizike  
243 
Lirimi dhe pranimi i elektroneve – ngjashmëritë dhe dallimet  
245 
NË PËRGJITHËSI PËR ELEMENTET p 
248 
Vendi i elementeve p në sistemin periodik  
248 
Metalet më lehtë japin elektrone  
250 
Elektronegativiteti më i madh – pranimi më i lehtë  
250 
I mundshëm është edhe kompromisi – lidhja kovalente  
251 

---

 
328
ELEMENTET d 
252 
Vendi i elementeve d në sistemin periodik  
252 
Vetitë fizike  
253 
Përhapja dhe vetitë fizike  
255 
VËSHTRIM I PËRGJITHSJËM I ELEMENTEVE f   
256 
Vendi i elementeve f  në sistemin periodik  
256 
Përhapja në natyrë dhe vetitë fizike  
257 
Vetitë kimike, komponimet dhe përdorimi  
259 
A KUPTOVE? A MËSOVE?
 
260 
USHTRIME LABORATORIKE  
263 
L1. LABORATORI KIMIK  
265 
L1.1. ME NJOHURI DHE DITURI DERI TE PUNA E SIGURTË NË LABORATOR  
267 
NJOHTIMI ME RENDIN NË LABORATOR  
267 
Llojet e laboratoreve  
27 
Laboratoret shkollore dhe rendi në to  
267 
MASAT E KUJDESIT NË LABORATOR  
269 
Masat e përgjithshme të kujdesit  
269 
Masat gjatë lëndimeve ose dëmtimeve të rrobave  
271 
ZGJEDHJA DHE PUNA ME MJETE LABORATORIKE  
272 
Pajimet prej qelqit  
272 
Pajisjet metalike  
274 
Pajisjet e drurit dhe porcelanit  
275 
Aparatet dhe pajimet  
275 
L1.2. VEPRIMET PËR PËRFITIMIN E SUBSTANCAVE TË PASTRA  
277 
NDARJA E PËRBËRËSVE PREJ PËRZIERJEVE  
278 
Dekantimi  
278 
Filtrimi  
279 
Ekstraktimi  
280 
Kristalizimi  
280 
Sublimimi  
281 

---

 
329
 
Distilimi  
282 
L2.  LLOJET THEMELORE TË KOMPONIMEVE KIMIKE DHE 
REAKSIONET  
283 
L2.1. OKSIDET, HIDROKSIDET, ACIDET 
285 
Djegia e magneziumit 
285 
Djegia e sulfurit 
286 
L2.2. REAKSIONET  
287 
Përfitimi i oksigjenit  
287 
Dehidratimi i pentahidratit të sulfatit të bakrit(II)  
288 
Reaksionet e neutralizimit  
289 
1. Reaksioni midis HCl dhe NaOH
 
289 
2. Reaksioni midis Ca(OH)
2
 dhe CO
2
 
290 
Reaksionet redoks  
291 
1. Këmbimi i elektroneve midis tretësirës dhe metalit  
291 
2. Këmbimi i elektroneve midis natriumit dhe ujit   
291 
3. Këmbimi i elektroneve midis metalit dhe jometalit 
292 
Ndikimi i temperaturës dhe përqendrimit në shpejtësinë e reaksionit  
       292 
1. Ndikimi i temperaturës 
292 
2. Ndikimi i përqendrimit  
293 
L3. TRETËSIRAT 
 
295 
L3.1. MATJA E MASËS DHE VËLLIMIT  
297 
Matja e masës  
297 
Matja e vëllimit  
298 
L3.2. PËRGATITJA E TRETËSIRAVE ME PËRBËRJE TË CAKTUAR  
299 
Përgatitja e tretësirave  
299 
1. Tretësirat ujore me përqendrim sasiorë të caktuar  
299 
2. Tretësirat ujore me përqendrim përqindor të caktuar 
 
300 
L3.3. TRETSHMËRIA E SUBSTANCAVE  
301 
Tretshmëria e substancave  
301 
1. Tretësirat ujore të pangopura dhe të ngopura  
301 
2. Tretësirat e ngopura  
302 
3. Kopshti i slikateve  
303 
4. Sistemi koloidal  
303 

---

 
330
5. Tretshmëria e substancave në tretës të ndryshëm  
303 
SHTESA  
305 
SHTESA 
A
 
305 
TABELA 
305 
1. NJËSITË THEMELORE SI  
305 
2. DISA NJËSI SI TË NXJERRURA  
305 
3. PREFIKSET QË PËRDOREN NË SISTEMIN NDËRKOMBËTAR TË NJËSIVE  
 308 
4. EMRAT, SIMBOLET DHE MASAT ATOMIKKE RELATIVE TË ELEMENTEVE KIMIKE  
  309 
SHTESA B
 
  313 
NOMENKLATURA E KOMPONIMEVE INORGANIKE 
 
     313 
EMËRTIMI I SUBSTANCAVE TË THJESHTA  
       313 
Emërtimi i kationeve dhe anioneve njëatomike  
313 
Emërtimi i acideve  
       314 
Nomenklatura e kripërave  
315 
Emërtimi i oksideve dhe hidroksideve 
       316 
Formulat dhe emrat e komponimeve komplekse  
  316 
SHTESA V 
319 
PËRMBAJTJA  
319