22
Më tutje do ta shfrytëzojmë këtë definicion për valencën e atomeve (përkatësisht të vetë elementeve), madje që
ka raste ku edhe ky definicion nuk kënaq dhe duhet edhe më tutje të saktësohet. Tanë për
tani ne nuk do ta
bëjmë këtë.
Kuptimi për valencën mundet të zgjerohet edhe për grupet (grupacionet) atomike. Kështu, grupi SO
4
në acidin
sulfurik është dyvalent sepse është i
lidhur me nga një lidhje, për dy atome të hidrogjenit. Valenca grupit SO
4
është e tillë, si dhe te të gjitha kripërat e acidit sulfurik (sulfatet). Ngjashëm me këtë,
grupi NO
3
është njëvalent
*
,
të tilla janë edhe grupi metil (CH
3
) ose etil (C
2
H
5
).
Kujdes: grupacionet për të cilët bëhet fjalë më lartë nuk janë molekula!
Për çdo rast, duhet të mbash në mend,
Mundet të flitet për valentitetin e atomeve dhe elementeve, por edhe për grupe atomike.
Valenca e elementit të njëjtë mund të jenë e ndryshme
Pa marrë parasysh nga ajo se si është përcaktuar, disa elemente kanë valenca të
përhershme, të njëjtë në të
gjitha
komponimet. Disa elemente mund të formojnë
më shumë se një oksid. Në këtë rast, flasim për valencë të
ndryshueshme të elementit (përkatësisht, të atomeve të tij). Kështu është te sulfuri (ai formon okside me formula
SO
2
dhe SO
3
) ose azoti (formulat e oksideve të azotit
†
janë N
2
O, NO, N
2
O
3
, NO
2
dhe N
2
O
5
). Siç shihet, sulfuri
në raport me oksigjenin mund të jenë katërvalent ose gjashtëvalent, ndërsa azoti mund të kenë valenca 1, 2, 3, 4
ose 5. Valenca të ndryshueshme kanë edhe disa metale (për shembull, hekuri), përderisa të tjerët kanë valenca të
përhershme (natriumi është, të themi, përherë njëvalent, ndërsa kalciumi dyvalent). Hidrogjeni në gjitha
komponimet që i formon është njëvalent, ndërsa oksigjeni është praktikisht gjithnjë dyvalent
‡
. Në gjitha
komponimet e tij, fluori është njëvalent.
Për shënimin e valencave shfrytëzohen numrat
romak të shkruar mbi simbolin e elementit. Kështu, mund të
shkruhet
II
2
FeCl
ose
III
3
FeCl
Domethënë duhet të mbash në mend:
Valenca e një elementi mund të jenë e përhershme (thjeshtë e njëjtë në gjitha komponimet e tij) ose e
ndryshueshme (thjeshtë e ndryshme në komponime të ndryshme).
*
Grupacioni i tillë është i pranishëm te acidi nitrik dhe te kripërat e tij nitratet. Në
rastin e fundit, grupacioni NO
3
paraqet jonin e elektrizuar
negativisht (
joni nitrat).
† Përskaj të përmendurave, ekziston edhe oksidi me formulë N
2
O
4
.
‡ Valenca e tillë e oksigjenit është e përcaktuar në raport me hidrogjenin.
23
Valentiteti dhe ndërtimi i formulave kimike
Nëse një komponim është i përbërë prej vetëm dy llojeve të atomeve (të themi, A dhe B) dhe nëse i dimë
valencat e atyre atomeve (ato le të jenë.të themi,
val
A
dhe
val
B
), përcaktimi i ndeksave për A dhe për B të cilët
përkohësisht do ti shkruajmë si A
x
B
y
, kryhet në mënyrën vijuese:
Kërkohet shumëfishi më i vogël i përbashkët për
val
A
dhe
val
B
;
Gjendet sa herë
val
A
përmbahet në shumëfishin e përbashkët;
Vlera e gjetur është vlera e indeksit
x;
Gjendet sa herë
val
B
përmbahet në shumëfishimn e përbashkët;
Vlera e gjetur është vlera e indeksit
y;
Për vërtetim shumëzohet
x
x
val
A
dhe
y
x
val
B
;
Nëse dy prodhimet janë të njëjta, formula është e shkruar drejtë;
Nëse prodhimet nuk janë të njëjta, veprimi përsëritet.
Mënyra e njëjtë përdoret edhe gjatë përcaktimit të formulave të komponimeve në përbërjen e të cilit bëjnë pjesë
më shumë grupe atomike valencat e të cilave janë të njohura.
Për çdo rast:
Lexo edhe një herë veprimin e mësipërm.
Formulat strukturore
Për paraqitjen e përbërjes së grimcave që janë formuar prej më shumë atomeve shërbejnë
formulat strukturore
të cilat japin informatë për atë se çfarë është
struktura (
ndërtimi) e grimcës – molekulës ose jonit. Me fjalë të
tjera, në formulat strukturore është treguar radhitja midis atomeve dhe mënyra e lidhjes e një atomi për tjetrin.
Kështu, formula strukturore e molekulës së hidrogjenit do të jetë HH, formula strukturore e molekulës së
oksigjenit mund të shkruhet si O=O, ndërsa për klorhidrikun formula e këtillë do të jenë H–Cl.
Ngjashëm veprohet edhe gjatë shkrimit të formulave strukturore të
grimcave tjera diatomike, me atë që duhet
pasur llogari për atë se me sa lidhje midis tyre janë lidhur atomet në molekulë (ose jon). Me fjalë të tjera, vijëza
në formulën strukturore tregon
lidhjen midis atomeve. Nëse lidhja është
njëfishe
*
, ajo shënohet me një
vijë.
Nëse lidhja është
dyfishore, vendosim vijëza
dyfishe, nëse është
trefishe, edhe vijëzat janë
trefishe. Për lidhjet
kimike më vonë do të flitet, dhe atëherë do të kuptohet se pse nuk goxohet të shkruhen formula strukturore për
substanca që janë të formuara prej joneve (i tillë është të themi, kloruri i natriumit). Rëndësia e vijave rrethore të
shkruara të cilat do të takohen në disa formula strukturore do ta kuptosh edhe më vonë. Madje që formulat
strukturore do të duhej ta manifestojnë ndërtimin e grimcave (thërrmijave, molekula ose jone), shpesh herë flitet
për formula strukturore edhe të substancës që është formuar nga grimcat
e tilla
†
.
*
Shpesh herë në kuptim të njëjtë përdoret edhe emri
lidhje e thjeshtë. Përdoret edhe termi lidhje njëfishe.
† Si rregull e përgjithshme, mbaj në mend se formula strukturore nuk mund të shkruhet njësinë e formulës së definuar e cila nuk është
grimcë. Për këtë shih edhe më poshtë.