Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
38 hakimiyyət müsəlmanların əlində deyildi. Müsəlman və qeyri- müsəlmanlar arasındakı münasibətlər müəyyən zaman və məkan reallığından irəli gələn müqavilələrdən ibarət idi. Bu müqavilələrdə bir sıra məsələlər – İslam dünyası ilə müahidə dünyası arasında öhdəliklər, o cümlədən xarici hücumlardan qorunmaq üçün köməkliklər, əhalinin siyasi-hüquqi azadlıqlarına hörmət etmək, dini məsələlərə qarışmamaq, əhaliyə məxsus olan əmlakın təhlükəsizliyini təmin etmək, şəxsiyyətin tanınması kimi məsələlər öz əksini tapırdı. Eyni zamanda əhali qarşısında İslama və onların müttəfiqlərinə qarşı müharibə aparmamaq, İslam dininin tətbiqi, vergi vermək kimi öhdəliklər var idi. O vaxt Qafqaz ölkələrinin heç biri İslam dünyası tərəfindən zəbt edilməmişdi. İslam Xilafəti burada razılıq əsasında mövcud idi. 18 İşğal olunmuş ərazilərdə Xilafətin əhaliyə münasibəti onların dini mənsubiyyətindən asılı olaraq həyata keçirilirdi. Köçəri həyat keçirən ərəblərin özlərinin, hələ yeni din olan İslamı lazımi qədər mənimsəmədiklərinə görə əvvəlki dövrlərdə əhalini İslamı qəbul etməyə məcbur etməmələri faktı olmuşdur. 19 Sonralar islamlaşmanın güclənməsi nəticəsində könüllü islamlaşma prosesi həyata keçirildi. Ərəb hücumlarının nəticəsi olaraq əhali ilə ərəb sərkərdələri arasında müqavilələr bağlanıldı. Belə bir şəraitdə xalqın mənafeyindən çıxış edən nümayəndələr- möbid və ya yepiskoplar var idi. Yerli əhali can vergisi vermək şərti ilə ərəblərin siyasi hakimiyyətinə qəbul edilirdilər. Müqaviləyə əsasən əhalinin malı, canı, dini, dili, adət və ənənələri toxunulmaz elan edilirdi. Əsası atəşpərəst olan cənubi azərbaycanlılar daha mütərəqqi din olan İslamı tezliklə qəbul etdilər. 656-661-ci illərdə Əli əleyhisalamın dövründə İslam dini əhali tərəfindən qəbul edilirdi. 705-ci ildə Albaniya öz müstəqilliyini itirdi və Arran vilayəti adlandırılan ərazi ərəblərin 18 Пашазадя А.А. Гафгазда Ислам. Б., «Азярняшр», 1991, s. 61. 19 Бцнйадов З.М. Азярбайъан ВЫЫ-ЫХ ясрлярдя. Б., «Азярняшр», 1989, s. 86. 39 tam nəzarətinə keçdi. 20 Ancaq fəal islamlaşma prosesi sonralar həyata keçirildi. Belə ki, hələ «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının boylarında göstərilir ki, «Tanrının əmrinə, Peyğəmbərin rəyinə» riayət edilməlidir. Beləliklə, oğuzlar özlərini müsəlman adlandırsalar da, İslam dini ilə geniş tanışlıq yox idi. «Kitabi-Dədə Qorqud»da hüquq qaydaları humanizm və ədalət prinsiplərinə söykənirdi. Burada hər hansı cinayət əməlinə görə məsuliyyətin labüdlugu özünü hüquq prinsipi kimi göstərirdi. Orada göstərilir ki, cinayət varsa, deməli, cəza da vardır və heç bir cinayət əməli cəzasız qala bilməz. Oğuzlarda qan intiqamına geniş yer verilirdi. 21 Bu faktlara əsasən deyə bilərik ki, o dövrdə Azərbaycanda hələ də adət- hüquq münasibətləri hökmran idi. Əsasən, əslində XIX əsrin ortalarına qədər Azərbaycan hüququ İslam hüququnun tərkibinə daxil olmuşdur. Yəni, artıq 1831-ci il fərmanlarından sonra Azərbaycanda içtimai münasibətlərdən irəli ğələn mübahisəli məsələlərin həlli tədricən İslam hüquq normaları üzrə deyil, ümumi imperiya qanunları tətbiq edilməklə həll edilirdi. İslamın ilk hüquq mənbələrini gözdən keçirək: FİQH – ərəbcə «dərin anlayış», «bilik» mənasını verir. O, müsəlmanların dini və dünyəvi davranış normalarını- ibadətləri, ailə və miras münasibətlərindən irəli gələn əqdləri, mühakimə üsullarını, cəzaları, müharibə qaydalarını özündə əks etdirir. İslam belə hesab edirdi ki, hakimiyyətin əsası dini göstəricilərin həyata keçirilməsindən ibarətdir. Hakimiyyət özü isə Quranla müqayisədə törəmədir. Müsəlman hüququna görə ruhani və dünyəvi hakimiyyət vahid hakimiyyətlərdir. Müxtəlif sosial qruplar- ruhanilərlə dünyəvi əyanlar arasında, ərəb işğalçıları ilə itaət edilən xalq arasındakı ziddiyyətlər islamda 20 Ялийарлы С. Азярбайъан тарихи (узаг кечмишдян 1870-ъи илядяк). Б., «Азярбайъан» няшриййаты, 1996, s. 136. 21 Рзаев А.К. Этюды из истории политико-правовых учений. Б., «Азернешр», 1986, s. 16. 40 müxtəlif istiqamətlərin, hüquqi ideyaların irəli sürülməsinə səbəb olur. Sünnə ərəb sözü olub «nümunə» deməkdir. Sünnə dini ayinlərin, ictimai həyat prinsiplərinin təfsirini verən mənbədir. İslamın qəbul edilməsindən sonrakı dövrlərdə Məhəmməd Peyğəmbərin sözlə, hərəkət və ya hərəkətsizliklə, yəni sükutla müəyyən hadisələrə münasibəti sünnə adı altında məşhur olmuşdur. Sonralar nəsillər öz eşitdiklərini bir-birinə ötürmüş və nəticədə «sünnə»–«hədis» adını almışdır. Hədislər tədricən yazıya köçürülmüş və beləliklə 6 hədis məcmuəsi yaradılmışdır. Bunlar əl-Buxaçi (870), Müslüm (875), Əbu-Davud (888), Tirmizi (892), Nəsai (915) və İbn Maqənin (887) hədis məcmunələridir. Sünnələr bir neçə cür təsnif edilir. Bəzi təsnifatlarda sünnələr 3 yerə bölünür: dövrü sünnə, feli sünnə, təqriri və ya sükuti sünnə. Dövrü sünnə Peyğəmbərin sözlə dediyi, feli sünnə hərəkəti ilə bağlı aydın olan, təqriri və ya sükuti sünnə hər hansı sözü sükutla qarşılaması ilə məlum olan sünnələrdir. Hər hədis iki hissəyə ayrılır. Birinci, istinad adlanan hissədə Peyğəmbər tərəfindən yaranmış hədisin hansı müəllif tərəfindən söylənməsi qeyd olunur. İkinci- mətn adlanan hissədə hədisin məzmunu verilir. Allahın adından deyilən hədislər qüdsi və yaxud ilahi hədislər adlanır. Peyğəmbərin digər hədisləri nəbəvi, səhabələrin hədislərinə isə hədisi-səhabi deyilir. İndiyə qədər eyni zamanda uydurma hədislər də şübhəsiz ki, mövcuddur. Nəticədə bir-birinə zidd olan müxtəlif səpkidə hədislər yaranmışdır. Beləliklə, öz təsnifatı etibarı ilə doğru olan – səhih, yaxşı təəssürat yaradan – həsən və zəif hədislər yaranmışdır. Səhih hədislər istinad olunduğu obyektə və mətnin izahına görə şübhə olunmayan hədislər hesab edilir. Həsən hədisləri- istinad obyektinin tamlığına şübhə edilən və bu səbəbdən də mübahisə doğuran hədislərdir. Zəif hədislər isə mətni həmişə Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|