77
quruluşlarından ən əsas üstünlük monarxiyaya verilirdi.
Müəllif müharibə məsələsinə də öz münasibətini bildirərək
onun ədalətli və ədalətsiz olmaqla iki yerə bölündüyünü qeyd
edirdi. Müəllifə görə, dövlətdə idarəçilik ancaq ilahi zəkası
olan müdrik adamlara verilmişdir. Dövlət öz vətəndaşlarını
qorumalıdır. Mütəfəkkir hüququn mənşəyi və mahiyyəti ilə
bağlı öz mülahizələrini qeyd edir: Əmr etməyə və qadağa
qoymağa qadir olan ilk qanun hər şeydən uca sayılan Yupiterin
birbaşa zəkasının məhsuludur. Bu ali, təbii, yazılı olmayan
qanun insanlar vətəndaş cəmiyyətində birləşməmişdən əvvəl
mövcuddur. Dövlətin yaratdığı qanunlar həmin bu təbii
qanunlara uyğun olmalıdır. Əks halda onlar hüququ qüvvə kəsb
etmirlər. Siserona görə hüquq qanun anlayışından əvvəl
yaradılmışdır. O müdrik adamların şüurudur və deməli o
qanunun və qanunsuzluğun ölçüsüdür. Mülkiyyət hüququ da
daxil olmaqla müdrik və ləyaqətli adamların hüququ təbiətə,
təbii qanunlara əsaslanır. Mütəfəkkirə görə dövlət xalq
tərəfindən yaradılan süni birlikdir, təbii orqanizmdir. O
insanların təbiətən bərabərlik ideyasını irəli sürür və göstərir ki,
təhsil alan hər bir kəs müdriklik səviyyəsinə çata bilər.
Mütəfəkkirə görə insanların mülkiyyətlə bağlı sosial fərqləri
təbiətən deyildir. Cəmiyyətdəki sosial fərqlər sonradan ictimai
münasibətlər əsasında yaranır.
Nəsrəddin Tusi də siyasətlə bağlı öz münasibətini
aşağıdakı qaydada bildirmiş-dir: 1. Fəzilətli siyasət və ya
imamət, yəni başçılıq... Bu cür siyasətçinin məqsədi xalqı
kamilləşdirməkdən ibarətdir. Nəticədə xalqa səadət bəxş edilir.
2. Naqis- qüsurlu siyasət və ya zorakılıq. Bu siyasət də xalqı
qul şəklinə salmağa istiqamətlənir. Nəticədə xalq fəlakətə
düçar olur.
Birinci
halda
ədalətə çağırış
səslənir,
əxlaq
pozuntularının qarşısı alınır. İkincidə isə xalq qarətə, şər
əməllərə sövq edilir. Tusi özündən əvvəlki alim və
tədqiqatçıların əsərlərini tədqiq etmiş və buna görə də
78
dövrünün ən böyük mütəfəkkir aliminə çevrilmişdir. Onun
100-dən artıq əsəri dünya elm adamlarının tədqiqat obyektidir.
Təsadüfi deyil ki, İngiltərənin universitetlərindən birinin
astronomiya kafedrası məhz Nəsrəddin Tusinin adını daşıyır.
Mütəfəkkir ölkəyə başçılıq edən şəxsin yüksək mənəvi-
əxlaqi və siyasi keyfıyyətlərə malik olmasını vacib hesab
edirdi. Bununla bağlı həmin şəxsin yeddi əlamətə malik
olmasını məsləhət bilirdi: atalıq, alicənablıq, mətinlik, kişilik
əzmi, səbirli olmaq, var-dövlət sahibi kimi tanınmaq və xalqın
malına göz dikməmək, sadiq və işgüzar köməkçilərinin olması.
Mütəfəkkir əhalinin tərkibini də müəyyən etməyə
çalışmışdır. Məsələn, o belə hesab edirdi ki, feodal
cəmiyyətində əhali dörd başlıca təbəqədən ibarətdir: əmirlər,
tacirlər, sənətkarlar, əkinçilər. Tusinin dövlət, cəmiyyət və
hüquqi təsisatlarla bağlı fıikrləri də vardır. Onun dövlətin
mənşəyinə dair fikirlərində qeyd edilir ki, dövlətin bünövrəsi
ittifaqdır. Bunun səbəbi odur ki, bir adamın gücü təklikdə az
olur. Onlar ittifaq bağlayıb çoxalır və onların qüvvələri hər
adamın gücü qədər artır.
Müəllif qeyd edirdi ki, xeyirxah, iradəli, ədalətli
hökmdarlara malik dövlətlər yaşamış və inkişaf etmişlər.
Dövlətin dağılmasının əsas səbəblərindən biri hökmdarların
var-dövlət toplamaları və vəzifəyə can atmalarıdır.
Tusi “dövlət”, “qanun”, “cəmiyyət”, “siyasi cəmiyyət”
kimi anlayışlara münasibət bildirmişdir. O dövlətə böyük
əhəmiyyət vermiş və onu siyasi cəmiyyət adlandırmışdır.
Mütəfəkkir problemlərə siyasi hüquqi aspektdən yanaşaraq
belə nəticəyə gəlmişdir ki, ölkədə əvvəlcə ictimai əməyi təşkil
etmək, istehsal prosesində özbaşınalığa və hərc-mərcliyə son
qoymaq vacib məsələdir. Cəmiyyətin inkişafında ailənin,
hüquqi tənzimləmənin, məhkəmənin, iqtisadiyyatın böyük
əhəmiyyəti vardır.
Rus burjuaziyasının ideoloqlarından biri olmuş İvan
Tixonoviç Posoşkov (1652-1726) “Yoxsulluq və zənginlik
79
haqqında kitab” adlı traktatında mütləqiyyətin fəaliyyət
proqramı şərh edilir. Ümidini çara bağlayan müəllif teoloji çar
hakimiyyətinə üstünlük verirdi. Kitabda o belə fikir irəli sürür
ki, çar xalqın rifahı üçün çalışmalıdır. O belə hesab edirdi ki,
ölkədə güclü hakimiyyət olmalıdır və bu hakimiyyət ümumi
rifah siyasətini qətiyyətlə həyata keçirməli, düşmən olan daxili
ictimai qüvvələr barışdırılmalıdır. Müəllifə görə, mütləqiyyət,
yəni çar hakimiyyəti Allahın hakimiyyətinə bənzəyir. Bu
hakimiyyət qeyri məhduddur və heç kimdən asılı deyildir.
Allah bütün dünyanı idarə etdiyi kimi, çar da öz ölkəsinin
yeganə hakimidir.
Posoşkovun təlimində müstəqillik ideyası
əsas
ideyalardan biridir. Rusiyanın müstəqilliyi üçün sənayenin
inkişaf etdirilməsi və bu istiqamətdə dövlət tərəfindən
nəzarətin olmasını məsləhət bilirdi. O əkinçilərin də mövcud
təhkimçi mövqeyini qanunla müəyyən qədər
məhdudlaşdırmağı məsləhət bilirdi. Bu yolla o kəndlidə
təsərrüfatı inkişaf etdirməyə maraq yaratmaq istəyirdi. Kəndli
inanmalıdır ki, dövlət mülkədarların və eyni zamanda
kəndlilərin vəziyyətinin yaxşılaşmasını istəyir. “Ticarət böyük
işdir” deyən ideoloq qeyd edirdi ki, hər cür səltənət ticarət
sahəsində zənginləşir. Hərbiçilər işğal edir, ticarət isə yardım
göstərir. Müəllif ümumi rifahın təmin olunması məqsədilə
əhalinin bütün təbəqələrinin hüququnun və vəzifələrinin dəqiq
müəyyənləşdirilməsini məsləhət bilirdi. O qeyd edirdi ki,
ölkənin hərbi və iqtisadi qüdrətinin möhkəmlənməsi üçün çar
ticarətin inkişafına şərait yaratmalıdır, tacirləri feodalların
zorakılığından qorumalıdır.
Müəllifə görə, ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi
üçün hakimləri aşağı təbəqələrdən, məsələn, tacirlərdən,
istefada olan hərbiçilərdən və əhalinin digər hissəsindən təyin
olunması lazımdır. Müəllifə görə hakimlər ancaq çara tabe
olsalar hər hansı bir məsələ məhkəmə tərəfindən ədalətli həll
oluna bilər. O ən mühüm qanunların müzakirəsində xalqın
Dostları ilə paylaş: |