86
vətəndaşların suverenliyi və bərabərliyi eyni zamanda seçki
hüququnun yaranması baş verir.
Mütəfəkkir qeyd edirdi ki, heç kim təbii hüquqdan
mərhum edilə bilməz. Dünyada təbii hüquqdan başqa hər şey
dəyişir. Buna görə də təbii hüquq dövlət hakimiyyətinin nəşr
etdirdiyi qanunlardan daha qiymətlidir. Baş verən bütün
ziddiyyətlər təbii hüququn xeyrinə həll edilməlidir.
Cefferson tərəfindən həyata keçirilən “ABŞ-ın
Müstəqillik Bəyannaməsi”ndə qeyd edilir ki, biz aydın şəkildə
bilirik ki, bütün insanlar bərabər yaranıb və onların hamısına
Allah tərəfindən bəzi hüquqlar bəxş edilmişdir ki, bunların da
sırasında həyat, azadlıq və xoşbəxtliyə can atmaq özünəməxsus
yer tutur.
“Amerika Birləşmiş Ştatlarının Müstəqillik Bəyanna-
məsi” tarixdə xalq suverenliyi ideyasını dövlətin əsası elan
edən ilk hüquqi sənəddir. Xalqa üsyan etmək hüququnun
verilməsi, cəmiyyətdə istədiyi siyasi hüquqi idarəçilik forması-
nın təşkil edilməsi suverenlikdən xəbər verir. Ona görə insanlar
zorla istibdad üsul idarəsinə tabe edildikdə xalqın hüququ və
vəzifəsi onu devirməkdir.
Bəyannamənin giriş hissəsində qeyd edilir ki, feodalizm-
dən miras qalan silki üstünlüklərə qarşı mübarizə aparılmalıdır.
Bu ideya ilk öncə ingilis müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizədə
böyük siyasi-hüquqi, praktiki məna kəsb edirdi. Eyni zamanda
Bəyannamənin 27-ci maddəsində istibdad idarəçiliyini həyata
keçirməyə cəhd edən ingilis kralları məzəmmət olunur.
Beləliklə, Cefferson tarixə əsasən “Birləşmiş Ştatların
MüstəqilliK Bəyannaməsinin müəllifi kimi daxil olmuşdur. O,
ABŞ-ın yaranmasını elan etmiş və dövlət quruculuğu ilə bağlı
o dövr üçün ən mütərəqqi siyasi-hüquqi ideyalar və təsəvvürlər
irəli sürmüşdür.
Aleksandr Hamilton (1757-1804) ABŞ-da mərkəzləş-
dirilmiş dövlət hakimiyyətinin yaradılması ideyasını irəli
87
sürmüşdür. Onun ideyaları ticarət sənaye burjuaziyasını və
plantasiyaçı quldarların mənafeyini müdafiə edirdi.
Hamiltonun xalqa nifrət ruhundakı çıxışları və əsasən iri
burjuaziyanın və quldar tacirlərin mənafeyini müdafiə etməsi,
xalqın demokratik cəhdlərinə qarşı çıxması ilə bağlı ideyaları
vardır. O demokratiyanın mövcudluğunu mülkiyyət hüququnun
ləğvi kimi qiymətləndirirdi.
1786-1787-ci illərdə Şeysin başçılığı ilə mərkəzləş-
dirilmiş dövlət aparatı yaradıldı. Bu isə burjuaziyanın və
mülkədar plantasiyaçıların hökmranlığına zərbə vurdu. Belə bir
hakimiyyətin yaranmasının əsas məqsədi burjuaziyanın
hakimiyyətini möhkəmləndirmək və üsyan təhlükəsinin
qarşısını almaq idi. Beləliklə, dövlət hakimiyyəti yaradıldı və
bu tezliklə 1787-ci il konstitusiyasında öz əksini tapdı. Bu
konstitusiyada demokratik hüquq və azadlıqlar elan edilmədi
və ancaq burjua inqilabının qələbələrinin nəticələri
möhkəmləndi. Hamilton “Federatizmin tərəfdarı” adlı jurnalda
çap olunan məqalələrində Amerika burjuaziyasının qüdrətli
federasiya hakimiyyətini yaratmasından söhbət gedir. Burada
belə bir qüdrətli hakimiyyətin gücü ilə xalqın müqavimətini
qırmaq və tam istismarı həyata keçirmək üçün hakimiyyətə
geniş səlahiyyətlər verilməsi nəzərdə tutulurdu. Müəllif qeyd
edirdi ki, möhkəm ittifaq daxili çəkişmələrə və üsyanlara mane
olmağa xidmət edir. Hamilton Amerika konstitusiyasında
Monteskyenin hakimiyyətin bölünməsi prinsipindən istifadə
etmişdir. O belə hesab edirdi ki, müstəmləkəçiliyə qarşı
mübarizə sülh yolu ilə həll edilməlidir. Burada, İngiltərə ilə
kompromisə getmək vəziyyətin nizama salınmasının əsas
vasitəsi olduğu göstərilirdi. Dövlət quruluşuna gəldikdə isə
İngiltərədəki quruluşa uyğun olan Konstitusiyalı monarxiya
yaradılması məsələsi qoyulmüşdu.
Ancaq, azadlıq mübarizəsinin genişlənməsi Hamiltonun
siyasi-hüquqi dünyagörüşündə müəyyən dəyişikliyə səbəb
oldu. O belə hesab etdi ki, güclü prezident hakimiyyəti
88
yaradılmalıdır. Prezident ömürlük seçilməli və qanunverici
hakimiyyətin nümayəndəli orqanına nəzarət etməlidir. Bu
ideyaya görə, praktiki olaraq prezident tərəfindən təyin edilən
nazirlər parlament qarşısındakı məsuliyyətdən azad edilirdi.
Hamiltona görə, adamların varlılara və kasıblara, bilikli
və biliyi olmayanlara, qabiliyyətli və qabiliyyətsizlərə
bölünməsi problemi təbii mənşəyə malikdir və bunun aradan
qaldırılması mümkün deyildir. Müəllifə görə varlılar və
savadlılar öz təbiətinə görə dövlət orqanlarında təmsil olunmaq
hüququna malikdirlər. Ancaq onlar siyasi hüquqi dövlət
quruluşunun sabitliyini təmin edə bilərlər. Xalqın dövlət
işlərində iştirakı isə yolverilməzdir. Bu hala yol verilərsə,
mütləq nöqsan və səhvlər olacaqdır. Xalqın düşüncəsiz
hərəkətləri dövlətin zəifləməsinə səbəb olacaqdır. Ona görə də
əvəz olunması nəzərdə tutulmayan dövlət idarəçilik sistemi və
onun prezidenti demokratiyaya son qoya bilər.
Hamiltona görə, dövlətin başlıca məqsədi xüsusi
mülkiyyəti xalqdan qorumaqdan ibarətdir. O nəticədə belə bır
qərar qəbul edir. Dövlət elə təşkil edilməlidir ki, insanların
hüquqları onların əmlak vəziyyətindən, əmlakının həcmindən
asılı olsun. Hamilton demokratiyaya qarşı mübarizə apara bilən
güclü icraedici orqanın yaradılması ideyasını irəli sürür. Bunun
üçün o demokratik təsisatlara qarşı çıxır və Filadelfiya
konstitusiya konventinə, yəni şurasına hüquqlar haqqında bill
daxil edilməsini tələb edir. Bura yüksək əmlak senzinə
əsaslanan seçkilər haqqında maddə əlavə olunur. Çünki əmlak
senzi ilə bağlı olan seçkilər xalqın siyasi-hüquqi həyatdakı
roluna mane ola bilər. Müəllifə görə qanunverici orqan iki
palatadan ibarət olmalıdır. Bu ideyalar 1787-ci il ABŞ
konstitusiyasında öz əksini tapdı. Həmin Konstitusiyaya
ikipalatalı qanunverici orqan olan konqres və senat haqqında
maddə daxil edildi.
İngiltərədə baş verən inqilabın nəticəsi kompromist
variantda həll olunsa da kapitalizm sürətlə inkişaf edirdi.
Dostları ilə paylaş: |