Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
89 Burjuaziya siyasi hüquqi həyatda müəyyən rol oynamağa başladı. XIX əsrin 30-cu illərində demokratik konstitusiya uğrunda mübarizə aparan fəhlə hərəkatı başladı. Bu çartizm adlanan fəhlə hərəkatı idi: Belə bir vaxtda İngiltərədə müəyyən spesifık xüsusiyyətləri nəzərə almaq şərti ilə dövlət və hüquq konsepsiyası işlənib hazırlanması problemi İyeretiya Bentamin (1748-1832) adı ilə bağlıdır. O öz yaradıcılığının ilk dövrlərində təbii hüquq nəzəriyyəsini qəbul etmirdi. Müəllifə görə, təbii hüquq problemi qeyri müəyyəndir və insanlar onu müxtəlif cür qəbul edirlər. O həmçinin ictimai müqavilə problemi mənasızdır və onu həyata keçirmək mümkün deyildir kimi fikirlər söyləmişdir. Bentama görə, dövlət zorakılıqla yaranmışdır və vərdişlər əsasında qərarlaşmışdır. Mütəfəkkirə görə, qanuna qarşı çevrilən hüquq zəkanın ən böyük düşmənidir, hökumətin dağılması üçün ən dəhşətli şeydir. O dövlət tərəfindən yaradılan hüququ real hüquq kimi qiymətləndirirdi. Ancaq köhnə qanunlar köhnədir və mükəmməl deyildir. Müəllifə görə, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsinin məqsədi təcrübəyə və hisslərə əsaslanmalıdır. Belə meyar axtarışını Bentam utilitarizmdə, yəni fayda və mənfəətdə görürdü. Bentam qeyd edirdi ki, təbiət insanı kef çəkmək, zövq almaq və əziyyət çəkmək kimi ideyalara tabe etmişdir. Biz bütün ideyalarımızla onlara minnətdarıq, bizim bütün mülahizələrimiz, həyatda qəbul etdiyimiz bütün qərarlar onlarla şərtlənir. Utilitar hüquq məsələsini tətbiq etməklə ingilis nəzəriyyəçisi belə bir nəticəyə gəlir ki, qanun nə qədər ki, cəzalandırmaq ilə bağlıdır, deməli şər bir işdir. Eyni zamanda, qanunun həyata keçirilməsində səhvə yol vermək mümkündür. Müəllifə görə hər bir qanun azadlığın pozulmasıdır. Qanunu yəni şər zərurəti tətbiq etmədən təhlükəsizliyi təmin etmək mümkün deyildir. Müəllifə görə qanunvericiliyin yaranmasının səbəbi xüsusi mülkiyyətdir. 90 Bentam qeyd edirdi ki, qanunvericiliyin tənzimlənməsinin hüdudu əxlaqi borcla müəyyənləşir. Müəllifə görə, qanunvericilik sahibkarlıq fəaliyyətinə və onların fəhlələrlə münasibətlərinə qarışmamalıdır. Utilitarizm nəzəriyyəsinə görə tərəflər əxlaqi mənafelərindən çıxış edərək müqavilə şərtlərini özləri müəyyən etməlidirlər. Bentam sübutetmə nəzəriyyəsinə, məhkəmə məsələlərinə xüsusi diqqət yetirirdi. O, bu məsələlərlə bağlı layihələri ilə İngiltərə, Rusiya, Ispaniya, ABŞ və s. dövlətlərə müraciət edirdi. Bentam ən yaxşı idarəçilik forması ilə bağlı münasibətdə liberalizmin nümayəndəsi olduğu üçün monarxiyanı tənqid edir və dövlətin qanunlarını təsis etmək hüququnun xalqa verilməsini arzulayırdı. Müəllif belə hesab edirdi ki, qanunverici hakimiyyət birpartiyalı nümayəndəlik tərəfindən həyata keçirilməlidir. Bu nümayəndəlik isə hər il ümumi, bərabər və gizli səsvermədə seçilməlidir. Bentamın qanunvericilik haqqında ideyaları burjua siyasi-hüquqi ideyaların inkişafına təsir göstərdi. Təsadüfi deyildir ki, onu qanunvericiliyin Nyutonu adlandırırdılar. Utilitarizm nəzəriyyəsi sonralar onun davamçısı Ç.S.Mildem tərəfindən inkişaf etdirildi. Orta əsrlərdə Ərəb xilafətinin tərkibinə daxil olan ölkələrdə fəlsəfi ideyalar xüsusilə diqqəti cəlb edir. XI əsrdə İbn Bac Saraqosda anadan olmuş, Sivilya və Qrenadada yaşamış, sonralar Afrikada Almaravidlərin sarayında yüksək vəzifədə çalışmışdır. O hesab edirdi ki, hər bir insanın vəzifəsi mistik məsələyə qarşı mübarizə aparmaq, özünü əxlaqi, zehni cəhətdən təkmilləşdirməkdir. O, riyaziyyat elmi ilə məşğul olurdu. Müqəddəs kitablara, axirət dünyasına inanmadığı üçün düşmənləri onu təqib edirdilər. Müəllif “Tənha həyat tərzi” kitabında insanı inkişaf və dəyişmə prosesinə məruz qalan bitki ilə müqayisə edir. Onun təsvir etdiyi dövlət quruluşunda həkimlərə və hakimlərə ehtiyac 91 yoxdur. Həkimə ehtiyac yoxdur ona görə ki, insanlar qidalanarkən israfçılığa yol verməyəcəklər. Hakimlərə ehtiyac yoxdur ona görə ki, insanlar arasında məhəbbət olacaq, qayda- qanun pozulmayacaqdır. Müəllif kitabda qeyd edir ki, müdriklər- yəni tənhalar ünsiyyətə səy etməli, özlərini təkmilləşmiş gələcək dövlətin vətəndaşı hesab edilməlidirlər. Göründüyü kimi, Ibn Bac mövcud olan ictimai siyasi sistemin təkmilləşdirilməsi üçün heç bir fikir irəli sürmür. Hesab edir ki, müdrik insan bu çatışmamazlığı dərk etsə də, ancaq öz şəxsi kamillik ideyalarına çatmaq üçün çalışmalıdır. Orta əsrlərdə dini siyasətdən ayırmaq cəhdləri ilə çıxış edən ərəb mütəfəkkiri Ən-Nəzzamin olmuşdur. O xilafət hakimiyyəti dövründə teokratik ideologiyaya qarşı çıxmış, maarifçi monarxiya haqqında ideya irəli sürmüşdür. O dövlətdə hər hansı bir dini quruluşun olmasını qəbul etmirdi. Onun vicdan azadlığı ideologiyası əslində islam dininə qarşı çevrilmişdir. Orta əsr ərəb filosofu Ibn Xaldun (1332-1406) “Böyük tarix” əsərində dövlət haqqında ideyalara xüsusi əhəmiyyət verir. Belə ki, mütəfəkkir ictimai həyata sosial-siyasi hadisə kimi baxır, ictimai gerçəkliyin coğrafi mühit və iqlimlə əlaqədar olaraq müəyyənləşməsi fikrini irəli sürürdü. Müəllifə görə, cəmiyyətin inkişafı və bütün sosial hadisələr insanların iradəsindən asılı deyildir. Bu əsasən istehsal üsulu ilə şərtlənən sərt qanunlardan asılıdır. Mütəfəkkir cəmiyyətlə dövləti fərqləndirmiş, cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqları haqqında orjinal fikirlər irəli sürmüşdür. Onun fikrincə sivilizasiya insan cəmiyyətinin axırı deməkdir. Sivilizasiya və dövlət bir-birini şərtləndirir. O dövlət və mülk anlayışlarının eyni mahiyyətdə olduğunu qeyd edirdi. Dövlət torpağa və əmlaka malik olan bir qrup adamların hakimiyyətidir. Dövlət bir sülaləyə mənsub olmalı və irsən keçməlidir. Ibn-Xalduna görə hər bir dövlət də insan kimi ölümə məhkumdur. Müəllifə görə, insanlar ayrı-ayrılıqda Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|