Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
11 ruhlar aləminə aid olan müstəqil başlanğıcdan ibarətdir. Kant isə əxlaqı sırf düşüncə ilə əlaqələndirirdi. Q.Rikkert, V.Stern, M.Şiller, E.Hartman kimi əxlaq nəzəriyyəçilərinə görə, bu dünyada insanlar mövcud olan müstəqil əxlaqi keyfiyyətləri ancaq duya bilər, çünki mövcud əxlaqi davranışlar ancaq transsendental aləmdə mövcuddur. Əxlaqi keyfiyyətləri ictimai mühitdə yaratmaq mümkün deyildir, onları ancaq kəşf etmək olar. Neotomistlərə görə, əxlaqi qanun dəyişərsə öz gücünü itirər. İnsanlarda olan müxtəlif əxlaqi baxışlar ancaq əbədi dəyişməz əxlaqi hökmlərin nəticəsidir. Onlar bütün dövrlər üçün əbədi olan obyektiv, universal əxlaqi norma və prinsiplər yaratmaq istəyir, əxlaqı əbədi, dəyişməz ehkam şəklində başa düşürdülər. Belə bir prinsipin doğruluğunu sübut etmək üçün insanın mahiyyətinin dəyişməz olması fikri əsas götürülürdü. Bu məqsədlə neotomistlər şəxsiyyətin vahid əxlaqi məzmuna malik olması və heç bir iqtisadi və siyasi sistemin insanı dəyişdirə bilməməsi prinsipindən çıxış edirdilər. Hazırda fideizm, ekzistensializm, intuitivizm, neopozitivizm, utilitarizm, hedonizm, praqmatizm kimi etik konsepsiyalar əxlaqi sərvətləri insanların faydalanmaq, mənfəət götürmək, həzz almaq üçün özbaşına seçdikləri normalar hesab edir, əxlaq normalarının obyektivliyini qəbul etmirlər. Ekzistensializm konsepsiyasına görə, fərddə yaranan müsbət əxlaqi keyfiyyətlər onların özlərindən asılı olmayan səbəblərdən yaranır. Müasir hedonizm cəryanının nümayəndəsi Şeldondan gətirilən fikir diqqətəlayiqdir: “İnsan kef , ləzzət çəkmək, həzz almaq üçün obyektləri və hərəkətləri özü seçir, ona görə də o, öz əxlaqının hakimi və sahibidir. Əxlaqi sərvətlərə özündən kənarda meyar axtarmaq mənasızlıqdır.” 4 Tomizmə görə əxlaq normaları Allah tərəfindən müəyyən edilən və idarə edilən normalardır. Bu ideyaya görə, insanlar 4 Z.Göyüşov. Əxlaqi sərvətlər. Azərnəşr, Bakı, 1966, səh.6. 12 əxlaqi normalara allaha itaət etmək, dini ainləri yerinə yetirməklə nail ola bilər. Holland filosofu Benedikt Spinoza “Etika” kitabında əxlaq normalarını insanların mənəvi həyatından və davranışından yaranmış normalar hesab edir: “Burada təəcüb doğuran şey yoxdur. Yəni, qeyri doğru hesab etdiyimiz hərəkətlər narazılıq, doğru sayılan hərəkətlər isə razılıq doğurur. Təcrübə bunu deməyə əsas verir. Qeyd edək ki, bu əxlaqi münasibətlər tərbiyədən asılıdır. Belə ki, birində gözəl, müqəddəs olan bir şey başqası tərəfindən düzgün qəbul olunmaya bilər. Beləliklə, insanlar öz səhv hərəkətlərinə görə peşiman olur və ya tərbiyəli davranışları ilə diqqəti cəlb edirlər”. 5 Əxlaq normaları öz mahiyyəti etibarı ilə ictimai mühitdən də asılı olur. “...Əxlaq da din kimi cəmiyyətin ictimai vəziyyəti ilə bağlı olur. Belə ki, Hannibal adam əti yeməyi ən əxlaqlı iş hesab edirdi. Feodalizmə əsaslanan sahibkarlığa təhkimçilik, muzdlu əməyə əsaslanan sahibkarlığa kapitalist istismarı aid edilir və bütün bunlar həmin dövrlər üçün əxlaqi mahiyyət kəsb edir. İctimai inkişafın bütün dövrlərində hər bir dövr üçün xarakterik olan əxlaqi münasibətlər üstünlük təşkil edir. Əxlaqi cəhətdən ən yüksək ictimai əxlaqi vəziyyət, o vəziyyətdir ki, insanlar bir-birinə münasibətdə azaddırlar və bərabərdirlər”. 6 Lokk əxlaqi keyfiyyətlərin fitri olduğunu inkar edirdi və göstərirdi ki, əxlaqi dəyərlər məhz təcrübədə və tərbiyədə qazanılır. Spinozanın və Lokkun fitri əxlaqi keyfiyyətlərin mövcudluğu haqqında ideyalara qarşı çıxması əxlaq normalarının mahiyyətini başa düşməyə imkan versə də birtərəfli qaydada şərh edilir. P.Lafarq “Karl Marksın iqtisadi determinizmi” adlı əsərində göstərirdi ki, əxlaq normaları 5 Б.Спиноза. «Этика», М., 1932, стр. 132. 6 А.Бебель. Женщина и социализм. Госполитиздат, М., 1959, стр. 516. 13 haqqında təsəvvürlər və ona münasibət ancaq sinfi mənsubiyyətdən asılı olaraq meydana gəlir. Misal üçün, ədalət haqqında fikirlər kapitalist və fəhlə sinfi üçün eyni ola bilməz. 7 Əxlaq normaları real tarixi zərurətdən irəli gəlir, tarixi münasibətləri ifadə edir, obyektiv gerçəkliyi dəyişdirməkdə, ictimai həyatı zənginləşdirməkdə əsas rol oynayır. Əxlaq normaları insanların mövcud olduqları ictimai həyatın məhsuludur. Materializmə görə, əgər bir ovuc adam özünü pozğun və eybəcər hala salaraq milyonlarla adamı müsbət keyfiyyətləri dərk etmək qabliyyətindən məhrum etmişdirsə, buna həmin insanlar müqəssir deyildir, istismar olunan sinif müqəssirdir. 8 Əxlaqi normalar, əxlaqi baxışlar əvvəlki dövrlərdən götürülür, şəklini dəyişir və lazım olmayan əxlaqi dünyagörüş öz yerini yeni iqtisadi münasibətlərə və yeni cəmiyyətdə mövcud olan qanunlara verir. Köhnə və təzə ictimai münasibətlər arasında ümumi əlamətlər olduqda müəyyən əxlaqi normalar yeni şəraitə uyğunlaşdırılır. Yəni, həyatın mənəvi və əxlaqi prosesləri üçün əsas şərt mövcud olan istehsal üsuludur. Əxlaq normaları insanlar arasında mövcud olan real qaydaların insanların şüurunda inikasıdır. Əsrlər boyu insanlar əmək prosesində cəmiyyətə olan münasibətlərini tənzim edən prinsiplər, qaydalar yaratmışlar. Onlar bu prinsip və qaydalar əsasında iqtisadi münasibətləri, ictimai istehsalı həyata keçirmişlər. Əməyin təşkili problemi adət və ənənələrin gücü ilə müdafiə edilmişdir. Əmək prosesində ədalətlilik, qarşılıqlı yardım, birlik kimi əxlaqi normalar yaranmış, düzlük, cəsarət kimi öz keyfiyyətləri ilə fərqlənən əxlaqi prinsiplər formalaşmışdır. Sonralar zaman keçdikcə cəmiyyətdə insanların bir-birinə münasibəti- qadın, kişi və uşaqlar arasındakı münasibətlər hamı tərəfindən qəbul edilmiş davranış normalarına çevrildi. Əxlaq normaları haqqında fikirlər 7 П.Лафарг. «Экономический детерминизм Карла Маркса». Соцэкгиз, 1938, стр. 28. 8 Ф.Дзержински. “Gündəlik və məktublar”. Azərnəşr, B, 1958, səh. 24. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|