Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
92 dolana bilmədikləri üçün, birgə həyat vasitələri əldə etmək naminə cəmiyyəti yaratmışlar. İnsanların yaşaması üçün əmək bölgüsü əsas şərtdir. Bu mənada müəllif Platonun ictimai əmək bölgüsü ideyasını inkişaf etdirmişdir. Eyni zamanda insanlar xarici təhlükədən, ümumi pisliklərdən azad olmaq üçün birləşmişlər. Filosof cəmiyyətin inkişafında iki mərhələni qeyd edir: Birinci kənd-cəmiyyətidir ki, burada insanlar yalnız əkinçiliklə və maldarlıqla məşğuldurlar. İkinci mərhələ sənətkarlığın, ticarətin, elmin, incəsənətin inkişafı ilə müşahidə olunan şəhər cəmiyyətidir. Birinci halda cəmiyyətin üzvləri tam bərabərliyə əsaslanaraq yaşayır. Burada məcburetməyə ehtiyac yoxdur, yalnız zəruri həyat vasitələri istehsal edilir. İkinci haldakı vəziyyətə hökmranlıq xasdır. Bu hala mülkiyyət münasibətləri, məcburetmə yolu ilə idarəçilik xasdır. Cəmiyyəti idarə etmək üçün bir şəxsin hökmranlıq etməyə gücü çatmadıqda bu problemi bir qrup güclü şəxslər həyata keçirir. Hökmdar tabeçiliyində olanları hakimiyyət altında saxlamaq üçün xəzinəyə pul toplayır, vergilər və töcülər dövlətin pul vəsaitini təşkil edir. İlk əvvəl hökmdarlar öz nəslinə mənsub olan insanlara arxalanır. Sonralar tək hakimiyyətliliyə meyl edir və süni yaratdığı idarəetmə aparatını aradan götürür. Dövlət öz yaradıcısından ayrı düşür. İdarə edənlər sadə xalqdan ayrılır. Kütlələrin qarşısına səd çəkilir ki, hakimiyyətə qarşı çıxış etməsinlər. İbn-Xalduna görə, iqtisadiyyatın dağılması ilə dövlət zəifləyir, onun materiyası, yəni əsası məhv olur. Müəllif belə nəticəyə gəlir ki, hər cür dövlət məhvə məhkumdur. Mütəfəkkürə ğörə, hər bir dövlət idarə edənlərin üç nəslini əhatə etməklə 120 il yaşaya bilər. Həmin dövr ərzində dövlət - 5 mərhələdən keçir. 1.Əvvəlki hakimiyyətin yeni hakimiyyətlə əvəz edilməsi. 2.Hökumətin onu hakimiyyətə gətirənlərə divan tutması. 3.Dövlətin tərəqqisi, qanunları, sakitliyi bərqərar 93 etməsı. 4. Müxalifəti susdurmaq üçün güc tətbiq etməsi və istibdad metodunun tətbiqi. 5. Dövlətin tənəzzülü və nəhayət məhvi. İbn Xaldun dövlətin üç növünü qeyd edir: 1. Ğücə əsaslanan təbii monarxiya, yəni ancaq idarə edənlərin mənafeyinə uyğun olan istibdad dövləti. 2. Ağıllı siyasəti olan, tabeçiliyində olanların dünyəvi mənafeyini müdafiə edən siyasi monarxiya. Ancaq, o tabe olanlar üçün özgə mahiyyətli hesab edilir. 3. Xilafət. Burada idarə edənlər müsəlman icmasının etiqadını, dünyəvi qaydaları müdafıə edən dövlətdir. Filosof eyni zamanda öz yaradıcılığında cəmiyyətə, dövlətə, hüquqa, təsir edən coğrafi mühitin, əmək bölgüsünun, iqtisadiyyatın və mədəniyyətin rolu haqqında qiymətli fikirlər söyləmişdir. Antiq dövrdə natiqlik sənətinə maraq quldarlıq demokratiyasında başlıca meyar olduğu üçün yaranmışdı. Böyük sofistlər nəslindən olan Protoqor, Qorqi, Hippi və Antifont bütövlükdə demokratik münasibətlərin tərəfdarı olmuşlar. Protoqorun mifoloji dünyagörüşünə görə insanın başqa canlılardan fərqlənməsinin əsas cəhəti onun oda müraciət etməsi olmuşdur. Bu sənəti insana Allahdan od əldə edən Prometey öyrətmişdir. Protoqor qeyd edir ki, dövlətin möhkəm olması üçün siyasəti öyrənmək lazımdır. O çıxışlarında dövlət yaranmamışdan əvvəl insanların köməksiz vəziyyətdə olduğundan xəbər verir, mədəniyyətin inkişafı nəticəsində, ictimai həyatda toplanmış biliklərin tətbiqi və təkmilləşdirilməsi izah edilirdi. Müəllifə görə insanlar dəyişkən xarakterə malik olduğu üçün ümumiləşmiş həqiqət yoxdur. Pifaqora görə bütün şeylərin ölçüsü insandır, çünki o mövcud olmadan heç nə mövcud deyildir. Afinada eramızdan əvvəl 336—264-cü illərdə Zenon Kitiyskin tədrislə məşğul olduğu məktəbin adını əks etdirən, ayaqüstü sözündən götürülən aynəbənd, eyvan mənasını verən 94 “stoikizm”ə- Epikür fəlsəfəsinə qarşı çıxış etməyə başladı. Stoiklər Platon, Aristotel fəlsəfəsinin davamçıları idilər. Onlara görə kainat yüksək ilahi zəka sayəsində tale ilə idarə olunur. İnsan ondan asılı olmayan taleyə tabe olmağa məcburdur. Aristotel kimi stoiklər də qaydaların və dövlətin təbiətən mövcud olduğunu söyləyirdilər. Onlar təbii hüququ- universal, ümumdünya qanunları, dövləti isə dünya birliyi hesab edirdilər. Eramızdan əvvəl 200-120-ci illərdə Qədim Yunanıstanın böyük mütəfəkkiri Polibinin 40 kitabdan ibarət olan “Tarix”ində başlıca ideya dünya hökmranlığına doğru keçən yoldan ibarətdir. Müəllifə görə, ictimai həyatın mövcudluğu təbiətlə bağlıdır və tale ilə şərtlənir. Hər bir cəmiyyət orqanizm kimi qüvvətlənmə, çiçəklənmə və tənəzzül dövrü yaşayır. Bu hadisə yenidən təkrarlanır və cəmiyyətin inkişafı dairə üzrə sonsuz olaraq hərəkət edir. İdarəetmə forması dəyişir, digər bir formaya keçir və cəmiyyət sonrakı inkişafına yenidən başlayır. Siyasi və hüquqi həyatın dövretmə prosesi dövlətin altı idarəçilik formasında təzahür edir. İlk dəfə zəka əsasında formalaşan monarxiya yaranır. Sonra, monarxiya öz yerini ona əks idarəetmə sistemi olan tiraniyaya verir. Tiraniyadakı narazılıqların nəticəsində azlığın hakimiyyəti olan və rifaha xidmət edən aristokratiya idarəçilik sistemi bərqərar olur. Aristokratiya nəcib mənşəyə malik olan adamların və ya elitanın hakimiyyətidir. Aristokratiya tədricən oliqarxiya idarəçilik sisteminə keçir. Oliqarxiya maliyyəçi və sənayeçi qrupların hakimiyyətidir. Buradakı qrup hakimiyyəti yüksək tamah sahibləridir. Azlığın hakimiyyətinə inanmayan xalq nəhayət demokratiyanı bir idarəçilik forması kimi qərarlaşdırır. Demokratiya xalqın əksəriyyətinin hakimiyyətidir. Cəmiyyətdə demokratiyanın təhrif edilməsi nəticəsində oxlokratiyanın, yəni kütlələrin hökmranlığı meydana çıxır. Dövlətlərin bir-birini əvəz etməsi nəticəsində yenidən əvvəlki vəziyyətlərə qayıdışlar baş verir. Siyasi formaların bir-birini əvəz etməsini ancaq müdrik qanunverici aradan qaldıra bilər. Polibiyə görə dövlətin Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|