111
2.2. Elmi və məntiqi metodlar
İdrakın empirik tədqiqat metodları müşahidə və
eksperimentdir . Empirik idraki metodlara müqayisə və ölçmə
əməliyyatları da daxildir. Müşahidə dedikdə obyektin
müntəzəm olaraq məqsədli surətdə qavranılmasıdır. Məsələn,
bitkinin inkişafı prosesini müntəzəm olaraq müşahidə edən
botanik onun inkişaf qanunauyğunluğunu müəyyən edir.
Müşahidə zamanı fərziyyə və ideyalar irəli sürülür.
Müşahidə tədqiq olunan obyektlərə aid hadisələrin
məqsədyönlü, əvvəlcədən düşünülmüş şəkıldə qəbul edılməsi,
qavranılmasıdır. Müşahidədə aparıcı rolu hiss üzvləri oynayır,
onlar bilavasitə və bilvasitə olurlar. Müşahidənin zəruri tərəfi
təsvir etməkdir. Müşahidə təzahürlərin mənasını öyrənmək
üçün keçirilir.
Müşahidəçinin vəziyyətindən asılı olaraq iki cür
müşahidənin olduğunu göstərirlər: 1) hadisələrin kənardan
qeydə alınması ilə məşğul olan sadə və ya adi müşahidə; 2)
birgə həyata keçirilən və sanki, hadisəni “içəridən” təhlil edən
müşahidə. Elmin inkişafı ilə əlaqədar müşahidə daha mürəkkəb
olur və birbaşa tədbiq edilmir, eksperiment ilə birləşir.
Təcrübənin səviyyəsi və müşahidəçinin ixtisas dərəcəsi
müşahidənin nəticəsinə daha çox təsir göstərir. Müşahidə
həmişə seçici xarakter daşıyır. Tədqiqat obyektini, müəyyən
məsələni seçmək üçün hər hansı marağın, problemin olması
lazımdır. Ən maraqlı müşahidə və eksperiment bizim
nəzəriyyələrimizin, xüsusən yeni nəzəriyyələrimizin
yoxlanması üçün əvvəlcədən təyin edilir. Obyektin məqsədli
qavranılmasının məzmunu insanın bilik və marağından,
baxışlarından və onun gerçəkliyə münasibətindən asılıdır.
Elmi idrakın sadə formasını təşkil edən müşahidə
bilavasitə təcrübi məlumatların toplanması vasitəsidir. Bir çox
hallarda müşahidə obyektin özünün təbii halını, kənardan
112
müşahidəçinin təsiri olmadan aparılan tədqiqat zamanı təyin
edilir
60
.
Elmi tədqiqatda izlənilən məqsəd və vəzifədən asılı
olaraq müşahidələr elmi və qeyri-elmi xarakterdə olur. Qeyri
elmi müşahidədən (hərbi işdə müşahidə, cinayətin tədqiqindəki
müşahidə, gündəlik həyatdakı müşahidə) fərqli olaraq elmi
müşahidə müəyyən bir elmi problemin həlli ilə bağlıdır.
Elmi müşahidələr empirik tədqiqatda üç əsas funksiyanı
yerinə yetirir
61
. Birinci mühüm funksiya problemin
qoyulmasından və fərziyyələrin irəli sürülməsindən ibarətdir.
İkinci funksiya fərziyyə və nəzəriyyələrin eksperiment yolu ilə
yoxlanılmasının həyata keçirilməsidir. Müşahidənin üçüncü
funksiyası nəzəri tədqiqatda alınan nəticələrin tutuşdurulması
və bu yolla onların həqiqiliyinin yoxlanılması zamanı həyata
keçırilir.
Müşahidə bir sıra tələblərə cavab verməlidir: əvvəl
müşahidə məqsədli olmalıdır. Müşahidə kifayət qədər aydın
olan problemi həll etmək üçün aparılmalıdır. İkincisi, müşahidə
əvvəlcədən müəyyən olunan plan üzrə həyata keçirilməlidir.
Üçüncüsü, müşahidə müşahidəçinin diqqətini ancaq onu
maraqlandıran hadisə üzərinə yönəltməlidir. Beləliklə, elmi
tədqiqatda mühüm rol oynayan müşahidə dünya haqqında ilk
məlumatlar əldə edilməsinin mühüm metodudur. Müşahidəçilik
müşahidəçinin əsas keyfiyyətidir.
Elmi müşahidələr təbii və süni (eksperimental) şəraitdə
aparılır. Elmi tədqiqatda mühüm rol oynayan müqayisə elmi
idrakın geniş yayılmış universal metodlarından biridir. Bu
metodun tətbiqi haqqında Hegelin fikri belədir: “Bir sıra
mühüm nəticələr bu yolla əldə edilir və bu mənada müqayisəli
60
В.А.Штофф. Введение в методологию научного познания. Л., 1972,
с.56.
61
Г.И.Рузавин. Методы научного исследования. Изд. «Мысль», М.,
1974, с.63-64.
113
anatomiya və müqayisəli dilşünaslıq sahəsində qazanılan
nailiyyətlər xüsusilə qeyd edilməlidir.”
62
.
Cisim və hadisələrin oxşar və fərqli cəhətləri müqayisə
yolu ilə həll edilir. Müqayisə nəticəsində bir neçə obyektin
ümumi cəhətləri müəyyən edilir və nəticədə qanunun dərk
edilməsində mühüm bir mərhələ həyata keçirilmiş olur.
Əvvəlcə aralarında obyektiv ümumi xarakterli hadisələr
müqayisə olunur. D.Yum “İnsan təbiəti haqqında traktat”
əsərində hadisələrin oxşarlığı məsələsini münasibətlərin birinci
növü adlandırır: “Bu elə bir münasibətdir ki, onsuz heç bir
anlaşma mövcud ola bilməz. Yalnız, müəyyən oxşarlığa malik
olan obyektlər müqayisə oluna bilər”
63
. Cisim və hadisələrin
müqayisəsinin obyektiv əsasını onların mahiyyətlərindəki
oxşarlıq, struktur və inkişaflarındakı qanunauyğunluqlar təşkil
edir. Eyni zamanda, müqayisə cisim və hadisələrin mühüm,
əhəmiyyətli əlamətlərinə görə aparılmalıdır.
Obyektlərin müqayisəsi müstəqil və dolayı yolla aparılır.
Müstəqil müqayisədə müqayisə olunan obyektlər arasında
başqa bir obyekt olmur. Dolayı yolla aparılan müqayisədə isə
əlavə üçüncü obyekt olur ki, müqayisə bu obyektin vasitəsilə
həyata keçirilir. Müqayisə cisim və ya hadisələrin keyfiyyət və
kəmiyyət münasibətlərinin müqayisəsi zamanı xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir.
Cisim və proseslərin kəmiyyət xarakterli müqayisəsi
zamanı əvvəla, onların həcmi, tempi, çəkisi, intensivliyi
müqayisə edilir. İkincisi, genetik xarakterli cisim və hadisələri
kəmiyyət baxımından müqayisə etmək olar. Müxtəlif ictimai-
iqtisadi formasiyaların məhsuldar qüvvələrinə görə
müqayisəsini buna misal göstərmək olar. Üçüncüsü, müxtəlif
keyfiyyət və kəmiyyət xarakteristikalarına görə müqayisə baş
62
Гегел. Соч. Том.1, М., - Л., 1930, с.200.
63
Дюм. Соч. Том 1, М., 1965, с.103.
Dostları ilə paylaş: |