Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
114 verə bilər, məsələn, müxtəlif eyni tipli işlərin iqtisadi göstəriciləri üzrə müqayisəsi bu yolla edilir. Hadisə və proseslərin müqayisəsi empirik və elmi səviyyələrdə həyata keçirilə bilər. Hadisələrin xarici əlamət və əlaqələri kortəbii empirik səviyyələrdə aparılır. Hadisələrin müqayisəsi, mahiyyəti, səbəbiyyət əlaqəsi və başqa qanunauyğunluqları zəngin elmi biliklər əsasında müəyyən edilir. Tutuşdurulan hadisələri bir-birindən fərqləndirən və oxşarlığını əks etdirən məlumatlar müqayisə zamanı əldə edilən məlumatlar olur ki, bu da «ilkin» məlumatlar adlanır. Bəzi müqayisələrdə “ilkin” məlumatlar deyil, ikinci və törəmə məlumatların alınması problemi ortaya çıxır. Eksperiment elmi tədqiqatın metodlarından biri olub, latınca sınaq, təcrübə mənasını verir. Eksperiment müşahidə ilə bağlıdır 64 . Ancaq müşahidədən fərqli olaraq eksperimentdə insanlar baş verən hadisələri seyr etməklə kifayətlənmir, həm də onlara fəal surətdə müdaxilə edir. Müdaxilələrin nəticəsi olaraq həmin hadisələrin xassələrini öyrənmək təbii haldakına nisbətən daha asan olur. Eksperimentin gedişində hadisələrə şüurlu surətdə müdaxilə edən tədqiqatçı öyrənilən prosesə bilavasitə təsir etməklə və ya proseslərin real şəraitini dəyişməklə nail olur. Sadə müşahidə zamanı prosesə fəal təsir nəticəsində müşahidə edilən eksperiment empirik tədqiqatın ən səmərəli metoduna çevrilir 65 . Eksperiment həmişə müşahidə ilə əlaqədə olur. Lakin eksperiment aparılan prosesdə hadisələri yalnız passıv şəkildə müşahidə etmək ya olduqca çətindir, ya da heç mümkün deyildir. Eksperiment- şəraitdən asılı olan hadisələri öyrənmək məqsədilə həmin şəraiti planlı qaydada təcrid etmək, 64 Б.С.Дынын. Методы и теория. Изд. «Знание», М, 1966, с.22-24. 65 Б.Быков. Научный эксперимент и экспериментальные методы. Сб. «Некоторые проблемы методологии научного исследования», М., 1968, с.87. 115 quraşdırmaq, şəklinı dəyişdirməkdır. Beləliklə, insanın müşahidə etmək imkanı yaranır və bu əsasda onun müşahidə edilən hadisədəki qanunauyğunluqları haqqında biliyi formalaşır. Müşahidədən fərqli olaraq eksperiment müşahidənin təmiz aparılması imkanını yaradır; məhz, məsələn, cihazların köməkliyi ilə elə obyekt və proseslər üzərində müşahidə aparılır ki, nəticədə insanlarda nəzəriyyənin həqiqiliyini, faktlara uyğun gəlməsi dərəcəsini müəyyənləşdirmək ımkanı yaranır. Hər bir eksperimentin mərkəzində eksperimentçi durur. Eksperimentin özünün strukturuna uyğun olaraq tədqiqatcı həmin strukturun hər bir elementini maksimum dərəcədə müəyyənləşdirməlidir. Həmin elementlər bunlardır: laboratoriya, öyrənilən hadisələr, cihazlar, nəhayət tədqiqatçının özü, onun hazırlıq və bilik səviyyəsi. Təcrübə yolu ilə həyata keçirilən elmi tədqiqatın əhəmiyyətinin əsaslandırılması həqqında fikirlər ingilis materialist filosofu F.Bekona məxsus olsa da bu elmin əsasını qoyan italyan alimi Q.Qaliley olmuşdur 66 . Müşahidə və eksperiment aparmaq üçün Qaliley teleskopu ixtira etmişdir. Obyektin eksperiment yolu ilə öyrənilməsi müşahidə ilə müqayisədə bir sıra aşağıdakı üstünlüklərə malikdir: a) Eksperiment yolu ilə obyektin müşahidəçi üçün mühüm əhəmiyyəti olan əlaqə və münasibəti ayırıb öyrənmək mümkün olur. Diqqətin tədqiqatçını maraqlandıran hadisə və xassə üzərinə yönəldilməsi obyekt haqqında dəqiq bilik əldə edilməsinə gətirib çıxarır. b) Eksperimentin digər üstün cəhəti ondadır ki, obyektin xassələrini ən müxtəlif eksperimental şəraitlərdə, məsələn çox kiçik və ya çox yüksək temperaturlarda, çox yüksək təzyiqlərdə, çox böyük maqnit sahələrində tədqiq etməyə imkan verir. Məsələn, P.N.Lebedev işığın maddi olması haqqında belə bir mülahizə irəli sürür: əgər 66 В.В.Быков. Методы науки. Изд. «Наука», М., 1974, с.123. 116 işıq təbiəti etibarı ilə maddidirsə, yəni kütləyə malikdirsə, o hökmən cisimlərə təzyiq etməlidir. Başqa alimlərin işıq təzyiqinin olması fikrinə inanmadıqlarına baxmayaraq, çox dəqiq və mürəkkəb təcrübələr əsasında işığın təzyiqi aşkara çıxarılmışdır. Onun əvvəl cisimlərə və sonra qazlara etdiyi təzyiq ölçülmüşdür. Beləliklə, işıq maddi əsasa malik oldugu üçün materiyanın bir forması olduğu aşkar edilmişdir. c).Eksperimentin əsas cəhətlərindən biri də onun təkrarlanan olmasıdır. Yəni, eksperimentin gedişində müşahidə, müqayisə, ölçmə prosesləri dəqiq məlumat alınanadək təkrarən həyata keçirilə bilər. Eksperimentin əşas cəhətlərindən biri onun tədqiqat obyektinə həmişə təsir etmək imkanının olmasıdır. Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki, əsas cəhətlərdən biri müşahidənin müşahidəçinin özü tərəfindən yaradılmasıdır. 67 Eksperimentin təkrarlana bilməsi elmi mülahizələri, nəticələri yoxlamaq üçün bir vasitəyə çevirir 68 . Müşahidə ilə müqayisədə eksperiment daha dəqiq və etibarlı nəticələr çıxarmağa imkan versə də, müşahidəsiz eksperiment mümkün deyildir. Eksperimentin nəzəriyyə ilə əlaqəsi öz ifadəsini fikri eksperimentlə tapır. Fikri eksperimentin real eksperimentdən fərqi ondan ibarətdir ki, fikri eksperimentdə obrazlardan, təsəvvürlərdən istifadə edilir 69 . Fikri eksperiment real eksperimentin ideal formasıdır. Fikri eksperiment zamanı real eksperimentlə nəzəriyyə, real eksperimentin gücü ilə məntiqin gücü birləşir 70 . 67 М.В.Мостапаненко. Философии и методы научного познания. Ленинздат, 1972, с.91-92. 68 М.А.Храмович. Научный эксперимент, его место и роль в познании. Минск, 1972. 69 А.В.Славин. Роль мысленного (воображаемого) эксперимента в возникновении нового знания. Сб , «Очерки истории и теории развития науки», М., 1969. 70 Б.А.Глинский. Б.С.Грязнов и др. Моделирование как метод научного исследования. М., 1965, с.150. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|