Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
117 Fikri eksperiment həyata keçirilərkən təfəkkürdə real eksperimentin strukturu yaradılır. Elmi tədqiqat zamanı fıkri eksperimentin rolu irəli sürülmüş prinsip və fərziyyələri əsaslandırmaqdan ibarətdir. Məqsədlərinə görə eksperimentləri tədqiqat, yoxlama, nümayiş eksperimentlərinə bölmək olar. Tədqiqat eksperimentlərində obyektin əvvəllər məlum olmayan xassələrini aşkar etmək məqsədi ğüdülür. Yoxlama eksperimentinə başqa bir nəzəri mülahizəni yoxlamağa ehtiyac olduqda müraciət edilir. Hər hansı bir hadisəni tədris məqsədilə nümayiş etdirmək üçün əyani eksperimentdən istifadə olunur. Tədqiqat obyektinin xarakterinə görə eksperimentləri fiziki, kimyəvi, bioloji, psixoloji və sosioloji və s. növlərə ayırırlar 71 . Tədqiqatın obyekti real cisim və ya proseslər olan eksperiment müstəqil eksperiment, cismin əvəzinə onun modelinin istifadə olunduğu eksperiment isə model eksperiment adlanır. Tədqiqatın metoduna və nəticələrinə görə eksperimentləri keyfiyyət və kəmiyyət eksperimentlərinə ayırmaq olar. Keyfiyyət eksperimentləri bir sıra amillərin tədqiq olunan prosesə təsirini aydınlaşdırmaq məqsədilə aparılır. Kəmiyyət eksperimenti isə öyrənilən obyektin hərəkətinə və ya prosesin gedişinə təsir göstərən bütün mühüm amillərin dəqiq ölçülməsini həyata keçirmək üçün aparılır. Bu məqsədlə ölçən və qeydə alan cihazlardan və mürəkkəb riyazi hesablamalardan istifadə edilir 72 . Sosioloji eksperimentlərin köməyi ilə müəyyən ictimai qanunauyğunluqlar tədqiq edilir. Sosioloji eksperimentlərdə eyni zamanda nəzəri mülahizələri yoxlamaq üçün istifadə edilir. Elmi eksperimentlər tədqiqatçının nəzəri mülahizələrini təsdiq və ya təkzib edir. 71 Г.И.Рузавин. Методы научного исследования. Изд. «Мысль», М., 1974, с.68. 72 Р.В.Рывкин. А.В.Винокур. Социальный эксперимент. Новосибирск, 1968. 118 Beləliklə, elmi eksperimentlər həqiqətin meyarı rolunda çıxış edə bilər 73 . Abstraktlaşma öz mahiyyəti etibarı ilə cisim və hadisələrin fikrən tədqiqatçını maraqlandıran bir və ya bir neçə mühüm tərəfinin seçilib ayrılmasından ibarətdir. “Abstraksiya (lat.”abstractio”- aralanmaq, uzaqlaşmaq) dar mənada təfəkkürün elə prosesidir ki, burada biz təsadüfi, əhəmiyyətsiz tərəflərdən uzaqlaşır və elmi, obyektiv idraka çatmaq ücün ümümi, zəruri, əhəmiyyətli cəhətləri ayırırıq. Abstraksıya anlayışların yaranması vasitəsidir”. 74 Abstrakt dedikdə predmetin bütövlükdə mahiyyətini açmayan, onun müəyyən cəhətlərinin dərk edilməsi ilə bağlı olan birtərəfli, natamam bilik nəzərdə tutulur. Abstraksiya vasitəsi ilə şeylərin ayrı-ayrı tərəfləri, xassələri və əlaqələri müəyyən edilir. Hər bir predmetin, hadisənin saysız-hesabsız mürəkkəb xassələri, əlaqələri və münasibətlərinin bütün cəmi ilə birlikdə fikri obrazına idrakda konkretlik deyilir.(lat. “concretus” – bitişmə). Fəlsəfə dilində müxtəlifliyin vəhdəti konkretlik adlanır. Fikrin ayrı-ayrı abstraksiyalardan onların sintetik birliyinə doğru hərəkətinə- mücərrəddən konkretə yüksəlmək metodu deyilir. Beləliklə, idrakda konkretlik və mücərrədlık bir-biri ilə qırılmaz şəkildə bağlıdır. Heç bir elmi nəzəriyyə konkretliyi bütövlükdə bir tam kimi əks etdirə bilməz, onun yalnız müəyyən tərəflərini, xassələrini, əlaqələrini əhatə edə bilər. Elmi biliklərin heç bir sistemi mücərrədlik olmadan təsəvvür edilə bilməz. Konkret bilik birtərəfli olan abstrakt biliklə əkslik təşkil edir. Buna görə də təfəkkür prosesində konkret nəticə kimi 73 М.А.Розов. Проблемы эмпирического анализа научных знаний. Изд. «Науки», Новосибирск, 1977, с.116. 74 Философский Энциклопедический Словарь. М., ИНФРА, 1999, с. 9. 119 meydana çıxır. Abstraktdan konkretə yüksəlmə elmi tədqiqatın qneseoloji üsulu, idrak metodudur. Abstraktdan konkretə yüksəlmə elmi biliyin ümumi hərəkət forması, gerçəkliyin təfəkkürdə əks olunması qanunudur. Bu metoda görə idrak prosesi iki nisbi müstəqil mərhələyə ayrılır 75 . Birinci mərhələdə hissi konkretdən abstarkta keçid baş verir. Bu halda obyekt fikrən hissələrə bölünərək bir sıra anlayış və mühakimələr vasitəsilə təsvir olunur, yəni abstraksiya prosesi baş verir. İdrak prosesinin ikinci mərhələsində isə abstraktsiyadan konkretə yüksəlmə baş verir. Bu mərhələdə obyektin başlanğıcdakı tamlığı bərpa olunur. Beləliklə, biliklərimizın abstraktdan konkretə yüksəlməsi prosesində ayrı-ayrı əlaqələr, münasibətlər, xassələrin tədqiq edilib abstraktlaşdırılmasından ibarət olan prosesdən konkretə doğru mürəkkəb dialektik keçid baş verir. Abstraktdan konkretə yüksəlmə biliyin inkişaf metodudur, elmi nəzəriyyə və təlimlərin yaradılması üçün tədbiq edilən rəhbər metoddur. Abstraksiya prosesi vasitəsilə hadisələrin mahiyyəti müəyyən edilir. Abstraksiya obyektiv inkişaf proseslərini əks etdirən təfəkkürdür. Abstraksiya prosesində bir-biri ilə əlaqəli olan iki pillə vardır. Birinci pillədə tədqiqatçını maraqlandıran hadisədə mühüm tərəf qeyri mühüm tərəfdən fərqləndirilir və mühüm olan tərəf qiymətləndirilərək götürülür. Hadisələrin ümumi tərəflərinin müəyyən edilməsi bu pillədə həyata keçirilir. Məsələn, kütlə abstraksiyasında onun üçün ümumi xassə kimi məlum olan ətalət xassəsi götürülür. Həm abstraktlaşdırma prosesinin, həm də onun nəticəsinin əsas funksiyası ondan ibarətdir ki, mürəkkəbi sada 75 О.М.Сичивица. Методы и формы научного познания. Изд. «Высшая школа», М., 1972, с.52. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|