Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
120 ilə əvəz etməklə, gerçəkliyin differensiyası yolu ilə onların müxtəlifliyindən baş çıxarmağa imkan verir 76 . Abstraktlaşdırma prosesi xarakterinə görə müxtəlifdir: eyniləşdirmə abstraktlaşdırma, təcridedici abstraktlaşdırma və sair. Riyaziyyatçı və məntiqçi olan A.A.Markov tərəfindən təklif edilən abstraktlaşmanın bu adları riyaziyyatda və məntiqdə tətbiq edilir. Eyniləşdirmə abstraksiyası “ümumiləşdirmə abstraktlaşdırması” adı ilə fəlsəfi ədəbiyyatda təsvir edilir 77 . Eyniləşdirilmə abstraktlaşdırması zamanı bir-biri ilə əlaqəli cisimlərin bütün fərqli cəhətlərindən təmizlənərək birləşdirilməsi, eyniləşdirilməsi prosesi baş verir. Eyni keyfiyyətli cisimlərin eyniləşdirilməsi nəticəsində onları əks etdirən anlayışlar yaradılır. Təcridedici abstraktlaşdırma zamanı cisimlərin ayrı-ayrı xassə və münasibətlərinin seçilib ayrılmasından və onların adlandırılmasından söz gedir. Bu növ abstraksiyalardan “həlledicilik”, “keçiricilik”, “etibarlılıq” və s. anlayışları misal göstərmək olar. Təcridilik abstraksiyasının eyniləşdirmə abstraksiyasından fərqi ondadır ki, birincidə obyektin xassələr kompleksi, ikincidə isə obyektin bir xassəsi təcrid edilərək götürülür. Analiz idrak metodu kimi məzmunca tamı və ya mürəkkəb hissəni onu təşkil edən tərkib hissələrinə fikrən parçalamaq və onun ayn-ayrı tərəf, xassə və əlaqələrini seçib ayırmaq üçün istifadə edilən üsul və qanunauyğunluqların cəmidir. Hər hansı bir qanunauyğunluğu öyrənmək üçün bu hadisənin özünün tərkib elementlərini mühüm və qeyri mühüm xassələrinə uygun olaraq ayırmaq və onları ayrı-ayrı öyrənmək lazımdır. 76 Г.И.Рузавин. О природе математического знания. Изд. «Мысль», М., 1968, с.8-15. 77 С.А.Яновская. О философских вопросах математической логики. «Проблемы логики». Изд. АН ССР, М., 1963, с.3-17. 121 Predmetin hissələrə bölünməsi həm fiziki cəhətdən, həm də fikirdə mümkündü. Birinci halda bütöv hərfi mənada bütövün onu təşkil edən komponentlərə parçalanmasıdır. Ikinci halda isə fiziki cəhətdən deyil, yalnız hissələrə bölünmə zamanı bütöv reallıqda necə mövcuddursa elə də qalır. Təbiətdə, xüsusən qeyri-üzvi aləmdə, bütöv çox hallarda fiziki olaraq hissələrə bölünür. Məsələn, kimyəvi birləşmələr (molekullar) onları təşkil edən hissələrə-atomlara, ionlara və s. bölünür. Canlı orqanizmlər də fiziki cəhətdən bölünə bilər. Lakin bu halda ayrılan hissələrin xüsusiyyəti dəyişir: canlı ölüyə çevrilir. Yalnız mücərrədləşdirmək yolu ilə, ağılın gərgin analitik işi ilə bütövün hissələrini, tərəflərini ayırmaq olar. Məhsuldar qüvvələrlə istehsal münasibətləri kimi əks tərəflərin dialektik vəhdətini müəyyən etmək üçün istehsal üsulunu tərkib elementlərinə ayırmaq, onu təşkil edən əksliklərdən hər birini ayrılıqda tədqiq etmək lazımdır. Rus alimi K.A.Timiryazev bitkiləri öyrənmək üçün onları əvvəlcə fikrən ayrı-ayrı kök, gövdə, yarpaq kimi hissələrə ayırmağı vacib hesab edirdi. Sonra, onları hüceyrələrə və hüceyrələri də öz tərkib hissələrinə bölürdü. Bu bizim üçün ona görə əhəmiyyətlidir ki, bu yolla biz bitkini təşkil edən saysız- hesabsız maddələrin necə hazırlandıgını mikroskopik laboratoriyaya nəzər salmaqla öyrənmiş oluruq. 78 Analiz idrak prosesinin başlanğıcıdır. Hər hansı bir hadisəni öyrənmək üçün onun ayrı-ayrı hissələrini öyrənmək kifayət deyildir. Hər bir tamın dərk olunması prosesində biz onun hissələrinin dərk edilməsini zəruri hesab edirik. Hissə sistemin tərkibinə daxil olan nisbi müstəqilliyə malik olan komponentdir. Tam isə öz aralarında qarşılıqlı surətdə əlaqələnən hissələrdən təşkil olunan bir sıra yeni xassələrə malik olan müəyyən sistemdir. Məsələn, su molekulu bir 78 К.А.Тимирязев. Жизнь растений. М., 1948, с.63. 122 oksigen və iki hidrogen atomlarından təşkil edilmişdir. Ancaq burada tamı təşkil edən hər bir atom spesifik keyfiyyət göstəricisinə malikdir. Sintez idrak metodu olub, məzmunca cismin ayrı-ayrı hissələrini bir tam halında birləşdirməyə imkan verən üsul və qanunauyğunluqların məcmusudur. Sintez prosesi bir-birindən ayrı salınmış elementlərin mexaniki surətdə birləşdirilməsi deyildir. Əgər təhlil prosesində konkretdən abstrakta, təkcədən ümumiyə, mürəkkəbdən sadəyə keçilirsə, sintez prosesi abstraktdan konkretə, ümumidən təkcəyə, sadədən mürəkkəbə doğru cərəyan edir. Analiz elə hesabla aparılmalıdır ki, sonradan sintez, yəni bölünmüş hissələri bütöv sistemdə birləşdirmək mümkün olsun. Bu isə o halda mümkün ola bilər ki, mövcud bütöv məhv edilmir, onun özəlliyi yox edilmir. Məsələn, canlı orqazmi atomlara, elimentar hissəciklərə bölmək mənasizdır, cünki belə halda canlının bütün özəllikləri itir və onun sonrakı sintezi mümkün olmur. “İnduksiya” latın sözü olub, hərfi mənası “təhrik” deməkdir. Müşahidə və eksperimentə əsaslanan induksiya hadisələrin səbəbiyyət əlaqələrinin axtarılması metodudur. İnduksiya xüsusidən ümumiyə aparan əqli nəticədir. İnduksiya müəyyən sinif və ya növ haqqında, bütün elementar hissəciklər, insanlar, bölmələr və s. haqqında ümumi nəticə hasil etmək üsuludur. Bu üsul vasitəsi ilə obyektin hansı sinfə və ya növə aid oldugu müəyyən edilir. Induksiya elə idrak metodudur ki, ümumi nəticə xüsusi fikrlərdən yaranır. Induktiv metod bütün hallarda həqiqətə aparır. F.Engels göstərdi ki, induktiv əqli nəticə mahiyyətcə şübhəlidir. 79 Ən sadə, indüktiv yolla əldə edilən ən bəsit 79 К.Маркс и Ф.Энгельс. Сочинения. Т. 20, с. 542. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|