Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
129 7. Bu sistemlərdə yeni emercent (meydana gələn) keyfiyyət üzə çıxır. 8. Məkan, zəman, məkan-zaman və yaxud funksional strukturlar meydana gəlir. 9. Strukturlar nizamlanmış və yaxud xaotik vəziyyətdə ola bilərlər. 10. Çox hallarda riyaziləşmə mümkündür” Son vaxtlar “sinergetika” sözü bir çox hallarda “mürəkkəbin tədqiqi” ifadəsi ilə əvəz edilir. “Nizam xaosdan yaranır” fikri sinergetika metodologiyasının təməlidir. 2.3. Elmi idrakın formaları Elmi idrakı təşkil edən anlayış, mühakimə, əqli nəticə ilə yanaşı, mürəkkəb xarakterli problem, məsələ, ideya, prinsip, qanun, nəzəriyyə kimi elmi idrak formaları da vardır. Problem köhnə biliklərdən yenisinə keçid formasıdır. Problem qazanılmış biliyin sistemləşdirilməsinin rüşeym halında olan strukturudur. Obyektin mövcudluğu haqqında artıq sistemləşdirilmiş bilik arasında aralıq bir həlqədir 88 . Ona görə də problem elmi idrakda biliksizlikdən biliyə keçid mərhələsidir. Elm faktlar əsasında yaranır, ancaq bu faktlar elmi əsaslarla izah edilə bilmir. Bu halda mövcud olan münasibət problem formasında meydana çıxır. Problemlər eyni zamanda nəzəriyyənin mövcud olduğu, lakin onların meydana çıxan yeni faktları izah edə bilmədiyi vaxtlarda yarana bilir 89 . Problem faktlara əsaslanır və biliyin empirik formasından nəzəriyyəyə doğru hərəkətini həyata keçirir. Əvvəlcə problem qoyulur, sonra isə həmin problem həll edilir. Problemin həll edilməsi faktların nəzəri cəhətdən izah edilməsi deməkdir. Belə 88 Сб. «Логика научного исследования». Изд. «Наука», М., 1973, с.217. 89 Н.К.Вахтомин. Генезис научного знания. Изд. «Наука», М., 1973, с.217. 130 çıxır ki, həll edilmiş problem artıq problem deyil, belə ki, o artıq nəzəri biliyə çevrilmişdir. Elmdə problemlər, bir qayda olaraq müəyyən olunmuş məsələlər vasitəsilə həll edilir 90 . Problem məsələnin ümumi biliklər əsasında cavabı olmayan praktiki və nəzəri fəaliyyət tələb edən növüdür. Məsələ problemin düyün nöqtəsidir: Hər bir mürəkkəb problem daha sadə problemlərə bölünür və bu bölünmüş xüsusi problemlərin hər biri müvafiq məsələlərlə ifadə edilir 91 . Ümumiyyətlə, elmdə problemlər necə meydana çıxır və inkişaf edir? Problemlərin meydana çıxması təsadüfi olmayıb, müəyyən problem situasiyası adlanan vəziyyətlə bağlı olur 92 . Problem situasiyası dedikdə insanların praktiki və nəzəri fəaliyyətinin tələbləri haqqındakı biliklə, bu fəaliyyəti həyata keçirməyin yollarını, üsullarını, metodlarını bilməmək arasında meydana çıxan ziddiyyət nəzərdə tutulur 93 . Problem situasiyasının həlli son nəticədə insanların ictimai praktikası ilə müəyyən edilir. Obyekt haqqında müəyyən biliyə malik olmadığımızı aşkar etdikdə, ictimai praktika əsasında öz həllini tələb edən müxtəlif problemlər irəli sürülür. Məlumdur ki, elmdə real problemlərlə yanaşı qeyri real, xəyali problemlər də meydana çıxa bilər. Həqiqi problemlərdən fərqli olaraq xəyali problemlər elmin obyektiv inkişafından yaranmış həqiqi problemlərdən öz qoyuluşuna, fakt və qanunlara zidd olmasına ğörə fərqlənir. Məsələn, daimi mühər- rikin yaradılması problemi, enerji itkisi olmadan daimi 90 З.М.Оруджев. «Научная теория как система категорий». Развитие теории. Сб. «Диалектика и методологические проблемы развития науки», Изд. «Элм», Б., 1976, с.10. 91 З.С.Крымски. «Научная проблема». Сб. «Логика научного исследования». Изд. «Наука», М., 1965, с.21-22. 92 Логика научного исследования, с.25. 93 А.И.Рокитов. Философские проблемы науки. Изд. «Мысль», М., 1977, с.131. 131 hərəkətin alınmasının reallaşa bilməməsi arzudan başqa bir şey deyildir. Xəyali problemlərin meydana gəlməsinin səbəbləri aşağıdakılardır: Əvvəla, öz mahiyyəti etibarı ilə xəyali problemlər tədqiqatçının qarşısına qoyduğu suallardan və bu suallara axtarılan cavablardan ibarət olan psixoloji səbəbdir. Bu zaman tədqiqatçı qarşısına qoyduğu məqsədindən uzaqlaşaraq bəzən özü də bilmədən real problemlərlə yanaşı, xəyali problemlər də irəli sürür. Beləliklə, xəyali problemləri elmi inkişafın gedişindən uzaqlaşdırmaq mümkün deyildir. Ancaq, onu da qeyd etmək lazımdır ki, xəyali problemlərin həll edilməsinə göstərilən cəhdlər nəticəsində dəyərli elmi kəşflər də az deyildir. İdeya qneseologiyanın əsas anlayışlarından olub, öz mahiyyəti etibarilə məntiqi təfəkkürün nəticəsidir. İdeya və anlayışın fərqi ondadır ki, ideya anlayış olduğu halda, heç də hər cür anlayış ideya deyildir. Ancaq, biliklər sisteminin yaratdığı sintez əsasinda formalaşan anlayış ideya rolunu oynaya bilər. Məsələn, darvinizm təkamülünün "təbii seçmə" anlayışı elmi anlayış olmaqdan əlavə, həm də elmi nəzəriyyənin əsasını təşkil edən fundamental ideyadır. İdeya mahiyyətin inikası olub, biliyin sistemləşdirilməsi və nəzəriyyənin qurulması prosesini xarakterizə edir. Ancaq, hər bir ideya konkretlilik əsasında inkişaf edərək nəzəriyyəyə çevrilir. Nəzəriyyənin ideyadan fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, nəzəriyyə həm ideyanı, həm də ondan törəyən digər anlayışları əhatə edir. İdeya nəzəriyyənin əsasını təşkil edən mühüm qanunauyğunluğu əks etdirdiyi halda, həmin nəzəriyyənin məzmununa daxil olan anlayışlar bu qanunauyğunluğu qismən, natamam şəkildə, onun ancaq mühüm aspektlərini müəyyən edir. İdeyanın yaranması təfəkkür prosesinin dialektik xarakterinə əsaslanır. İdeyanı empirik biliklər vasitəsilə vermək Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|