Filologiya
məsələləri, №4, 2017
7
eliziya və diazeza adı altında verilir. Bu iki terminin fonetik prosesə yaxın
xüsusiyyətləri olsa da, cuzi fərqləri də var. Məsələn, eliziya hadisəsində
(prosesində) həm sözlərin bir-birinə birləşməsi və həm də sözə şəkilçi
artırılması prosesi baş verir: Məsələn, ağız-ağzım,oğul-oğlum, qovurma-
qourma, alın-alnım, söyüd-söüd və sairə, amma Azərbaycan dilində diareza
hadisəsi başqa dillərə (hind-avropa, sami dilləri ailələrinə) nisbətən az
müşahidə olunur. Məsələn, dostdur-dostur tipli sözlər təkin.
Bütün bunlara baxmayaraq, əksər rus və Avropa alimləri fonetik
prosesləri kombinasiyalı (kombinator) və pozisiyalı dəyişmələr olduğunu ya-
zırlar. Öz növbəsində kombinator prosesi də üç fərqli növlərə bölünür: as-
similyasiya, dissimilyasiya və akkomodasiya. Bu terminlərin üçü də latın
mənşəlidir və mənaları: oxşar, qeyri-oxşar və yanaşma-uyuşmalar deməkdir.
Assimilyasiya iki formada olur: tam və natamam. Buradaca qeyd etməliyəm
ki, çox dilçilər bu məsələni düzgün dərk etməmişlər. Adlarını çəkmirəm,
çünki “xəmir çox su aparar”. Amma bir neçə misalları verməklə məqsədimiz
aydın olar. Məsələn, Adil Babayev “Dilçiliyə giriş” kitabında əksər dilçilər
yazdığı kimi qeyd edir ki, “tam uyuşma zamanı bir səs başqasına təsir edərək
onu tamamilə öz məxrəcinə sala bilər”. Sonrada misallar verir: Azərbaycan
dilində: gəlirlər-gəlillər,oğlanlar-oğlannar, danlamaq-dannamaq və s.
(2.227). Rusca misallarında da eyni ilə oxşar formaları göstərir: otdatь-
oddatь, razsoritьs`a- razsoritьs`a, cvatba-svadьba; Almanca: zimber-zimmer.
Bütün veriən misallar natamam assimilyasiyadır. Tam assimilyasiya, məsə-
lən, rus dilindəki здесь- sözündəki sö kimidir. Belə ki, deyilişi ilə yazılışı
üst-üstə düşür. Azərbaycan dilinə gəldikdə isə tam uyuşma ahəng qanunu de-
diyimiz rəvan tələffüz normasıdır. Yəni deyilişi ilə yazılışı eynidir.
Rus alimi Qujva Fedor kirittoviç doğru olaraq yazıb ki, danışıq səslərin
mövqeyinə görə sait və samit səslərdə müxtəlif proseslər yaranır (6.166).
saitlər də akkomedasiya (uyuşmaya) və reduksiya (zəifləməyə) məruz qalır-
lar. Samitlərdə isə fonetik proses daha geniş və mürəkkəb olur. Doğrudur,
hər bir dilin öz spesifik xüsusiyyətləri var və bu xüsusiyyətlərə söykənərək
özünə məxsus dilinin qanun və əlamətləri, eləcə də, tələbləri baş verir.
F.K.Qujva qeyd edir ki, “akomodasiya – fonetik prosesdir. Burada incə samit
incə sait ilə pərçimləşir və ya uyğunlaşır (6.166) və bu da səslərin bir-birinə
təsir etməsinə gətirib çıxarır. Müəllif səs birləşmələrində sait səslərin mövqe-
lərini nəzərə alaraq onları iki aspektdə: akkomodasiya və reduksiya his-
sələrinə bölür. Akkomodasiyanı da öz növbəsində fərqləndirir. Birini proqre-
ssiv, digrini reqressiv akkomodasiya adlandırır və konkret (məsələn, моло-
ко, теперь və s.) misallarla izahını aydınlaşdırır.
Ümumiyyətlə, insan həyatında, ömür sürən inkişafda fonetik proseslər
olacaqdır. Çünki, hər bir dünya dilləri leksik (əşya) əlaqələrində olur. Əlaqə
olan yerdə əlamət də olur. Söz verir, söz alır. Aldığı söz doğma dilinin
Filologiya məsələləri, №4, 2017
8
tələffüzünə oxşar olduqda dildə və tələffüzdə heç bir maneəyə rast gəlmir,
uyğun olmadıqda maneəli olur və tələffüzdə ağırlıq yaradır. Bu cür sözlərin ço-
xu vətəndaşlıq qazanmır, az işlək olur. Elə vacib məsələlər var ki, öz həllini hələ
də tapmamışdır. Məsələn,ümumi türk mənşəli sözlərin əvvəlindəki ilkin
cingilitili və ya kar səs olmasının necə təsdiqini tapa bilər: dəmir və ya təmir,
dəniz-təngiz tipli sözlərdəki (d t) səsləri fonetik prosesə aid etmək olarmı? Axı
bu sözlərin həm dillərdə yazılışı ilə deyilişi eynidir. Mənə elə gəlir bu cür hallar
həmin konkret dilin fizioloji normasına görə tam uyuşmadır.
Yuxarıda dediklərimin tədqiqata ehtiyacı var. Fonetik proseslər demək
olar ki, öz həllini hələ ki, bu günə qədər tapmamışdır.
Ədəbiyyat:
1. Adil Babayev, “Dilçiliyə giriş”, Bakı-2004
2. N.Məmmədov, A.Axundov, “Dilçiliyə giriş”, Bakı-1998.
3. Б.Н.Головин, Введение в языкознание, Москва-1978.
4. В.А.Кочерчина, Введение в языкознание, Москва-1979.
5. В.И.Кодухов, Введение в языкознание, Москва-1987.
6. Ф.К.Гужва, Современный русский литературный язык, Киев-1973.
7. Məsud Məmmədov, Ayəddin Əliyev, “Müasir dilçilik problemləri”,
Bakı-2015.
Масуд Мамедов
Фонетические
процессы
Резюме
В статье рассматривается комбинаторные фонетические процессы.
Эти процессы охватывают главным образом согласные. Основными
комбинаторными процессами являются ассимиляция и аккомодация.
Все три термины образованы от латинских основ: Ассимиляция- это
уподобление соседних звуков в каком- то компоненте артикуляции
(чаще всего уподобляются согласные по звонкости-глухости и твердос-
ти- мягкости. Ассимиляция бывает полной и частичной. Диссимиляция
противоположна ассимиляции. Например, в слове вести [c] возникло в
результате диссимиляции [д] (ср.вредо). Аккомодация- это взаимо-
действие соседних гласных и согласных, например, сёк [с`о`к]-ср.сок,
люк [л`ук]-ср.лук, ряд [р`ат]-ср.рад [т] и т.д.
Менее распространённым комбинаторными фонетическими про-
цессами являются диерезы, эпентезы, элизия, протеза и гаплология. Все