SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ
Cilt 2, Sayı 1, 2010 ISSN: 1309 -8012 (Online)
1
DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI’NIN ORTA ASYA FAALİYETLERİ
Burak GÜMÜŞ
Trakya Üniversitesi
İ.İ.B.F. Kamu Yönetimi Bölümü
Balkan Yerleşkesi Edirne
E-posta: burakgumus@trakya.edu.tr
Özet
Zengin enerji kaynaklarından dolayı jeostratejik açıdan büyük öneme sahip olan Orta Asya'daki
devlet e topluma nüfuz daima "the great game" olarak nitelenen ülkelerarası güç kavgasının bir
parçası olmuştur. Komünizm döneminde devlet ve sisteme bağlı laik Sovyet İslamı yaratmak için
geçici ibadethane kapatılması, dinsel kitap yasaklanması ve dinsel önderlere baskılar, yerini Din
İşleri Konseyi ve Bakanlar Kurulu'na bağlı memur müftülerce işleyen "resmi İslam" ve yeraltında
faal olan tarikatlar vasıtasıyla yaygın olan "paralel islam" arasında rekabete terk tmiştir. Fakat
SSCB'nin dağılması ve güçlü devlet aygıtının çözülmesi sonucu Orta Asya Türk Cumhuriyetleri'n-
de, boşluktan faydalanıp birbirleriyle nüfuz rekabetine girişen radikal irticai akım, parti, örgüt
veya devletlerin oyun sahası haline geldiği gözlenmektedir. Meydanı aşırılara bırakmamak ve
ulusal, tarihsel ve kültürel avantajlardan da faydalanarak, AB sürecinde bulunan ve NATO üyesi
laik T.C.'nin anayasası çerçevesinde başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Başkanlığı, eğitim, sosyal
ve kültür hizmetleriyle 1980'lerden beri bölgede faaliyettedir. DİB'in Orta Asya'daki oynadığı rol
irdelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Diyanet, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, İrtica
Alan Tanımı: Uluslararası İlişkiler
ON THE ACTIVIES OF THE "DİYANET" IN CENTRAL ASIA
Abstract
Central Asia is an arena of various rival Islamic groups of gaining control over the societies,
politics and control of the energy resources in the Turkish-speaking countries. Turkey, a secular
Muslim player with close cultural and historical links to Central Asia, exerts some influence with
the Turkish Presidency for Religious Affairs (Diyanet) on these states. These activities are subject
of this study.
Key Words: Diyanet, Central Asia, Islamism
JEL Classification: Z01
1.
GİRİŞ
Orta Asya ile ilgili siyasal araştırmalar, Nisan 2010'da Kırgızistan'daki Asker Akayev iktidarının
devrilmesi sonucu işbaşına gelen Bakiyev hükümetine karşı ayaklanma, bunun arkasında yatan
büyük güçler arkasındaki güç mücadelesi, Rusya ve ABD'nin tutumları ve bölgedeki Amerikan
üssünün durumu hakkındaki haberler nedeniyle hem toplumsal hem de bilimsel açıdan sık sık
SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ
Cilt 2, Sayı 1, 2010 ISSN: 1309 -8012 (Online)
2
gündemin odak noktası haline gelmektedir (bkz. Cumhuriyet, 9.04.2010, S. 10). Enerji kaynakları,
enerji nakil hatlarının güzergahı, boru hatlarının güvenliği nedeniyle "Büyük Oyun" sahası niteliği
taşıyan Orta Asya'da angaje olma jeopolitik açıdan büyük önem taşımaktadır. Büyük Güçler
arasındaki hammadde elde ve kontrol etme yarışında başarı, Orta Asya ülkelerinin yönetimlerinin
tutumuna bağlı olduğundan, iktidar ve rejim değişimi hammadde kontrolünü etkileyebilecek nite-
liktedir. Bundan dolayı yönetimleri ve onların dayandığı milletlerin iradesine etkili müdahale,
enerji kaynakları ve boru hatları güzergahları hakkındaki kararları belirlemektedir. Bundan dolayı
T.C. Devleti'nin çıkarlarını gözetip nüfuz alanı sağlayan Diyanet İşleri Başkanlığı'nın teostratejik
faaliyetleri irdelenecektir.
2. KURUM OLARAK DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI
Ziya Gökalp'in, 1916 İttihat ve Terakki Cemiyeti kongresinde sunduğu "Diyanet İşleri Nezareti"
(bkz. Erşahin, 2008) önerisinin Atatürk tarafından gerçekleştirilmiş hali niteliğinde olmasına rağ-
men, 1924 yılında kaldırılan Şeyhülislam makamının yerine laik devletin İslam'ı düzenleme kuru-
mu olarak kurulan Diyanet İşleri Başkanlığı (bkz. Gözaydın, 2006, 2008), Osmanlı İmparatorlu-
ğu'nun Şeyhüislam vasıtasıyla toplumu düzenleme geleneğinin bir açıdan devamı sayılmaktadır
(bkz. Erdem, 2008).
1
Başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB), Türkiye'deki dinsel
hayatı sosyal normlara göre düzenleme ve bunun için gerekli altyapıyı sağlama görevine sahiptir.
Diyanet, bünyesindeki memurlardan ve laik anayasaya bağlı olan hocalardan ve bunların eğitimin-
den sorumludur. Ayrıca 100.000'e yaklaşan personeli ve 2003 yılı itibarı ile 76.445 camiye sahip
olan, kendi içersinde nice uzmanlaşmış birim ve altbirim bölümlenip çeşitlenen ve fiilen sadece
Sünni Hanefi mezhebinin yorumuna sahip olan bu kurum, cami ve resmi Kuran kurslarından da
sorumludur (bkz. Bozan, 2007: 63,82; Çakır/Bozan, 2005: 68-70).
2
DİB'in artan yurtiçi ve Batı
Avrupa Türkleri'ne yönelik dinsel ve sosyal hizmet için Almanya'da kurulan Diyanet İşleri Türk
İslam Birliği (DİTİB) örneğindeki gibi yurt dışı faaliyetleri, siyasal ve toplumsal ihtiyaçlardan
dolayı artık genişledikleri için, DİB, Türkiye'nin ihraç ettiği bir kurum haline gemiştir.
3
DİB'in bir
önemli özelliği, T.C. Başbakanlığı'na bağımlılığından kaynaklanan laikliğinin değişken olmasıdır.
DİB, bağımlılığından dolayı ancak iktidar partisi kadar laik olabilir.
1
The Diyanet "is a laic administrative unit in the Republic of Turkey established in 1924 to execute services
regarding Islamic faith and practices, to enlighten society about religion, and to carry out the management of
places of worship. ... [This; BG] agency ... was initially established to regulate Islamic services, but ... has
actually been used as a means of 'securing' the secular nature of the state in Turkey for over 80 years." (Gö-
zaydın, 2008: 216)
2
Dindar(laşan) Müslüman Türk vatandaşlarının "dinsel sorularını cevaplama"nın da ilgi alanında bulunan,
sayıları gitgide artan farklı alanlarda hukuki bağlayıcı niteliği olmayan fetva makamı olarak meşru sayılan
DİB (bkz. Öcal 2008), geleneksellik, yobazlık ve cahillikten kaynaklanan güncel toplumsal meseleleri de
Müslüman söylemle çözmeye katkıda bulunmaktadır. DİB Başkanı Ali Bardakoğlu, cinsiyet farkına dayalı
ayrımcılık, şiddet, kız çocuklarının okula gönderilmemesi ve töre cinayetlerine karşı vaaz, basın açıklamaları
yayımlayıp paneller düzenlemiştir: Leyla Pervizat'ın BM'ye verdiği raporda, 2008 yılının son çeyreğinde
Afrika için olumlu örnek olarak gösterilen DİB, kadın hakları konusunda 21 hutbe, 1928 vaaz ve 177 konfe-
rans tertiplemiş ve namus cinayetlerine karşı iki konferans düzenlemiştir (bkz. Pervizat 2009).
3
Dönemin Diyanet'ten sorumlu Devlet Bakanı Mehmet Aydın (AKP), göreceli liberal "Türkiye Müslümanlı-
ğı" yorumu, laik Anayasa'ya bağlılığı, Osmanlı ve DİTİB gibi yurtdışı tecrübesi ve örgütsel altyapısı, AB
kuruluşları tarafından meşru muhatap kabul edilmesi ve ciddi sayılması nedeniyle Diyanet'in global bir viz-
yonunu ve misyonunu ele alan bir makale yayımlamıştır (bkz. Aydın 2008).
SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ
Cilt 2, Sayı 1, 2010 ISSN: 1309 -8012 (Online)
3
3. ORTA ASYA'NIN TARİHSEL ARKA PLANI
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) öncesi Orta Asya'da göçebe Türk toplumlarında
Şamanizm gibi İslam öncesi gelenekleri inanışları nedeniyle diğerlerine nazaran Yesevilik ve
Kübravilik gibi ılımlı Sufi hareketler (bkz. Demir, 2003: 103; Akçalı, 2003: 137-139) ve Sünni
İslam'ın en pratik mezhebi Hanefilik yaygın olması, bölgeye yobazlıktan uzak ve hatta bilime
katkıda bulunan ortam ve şahısların bulunmasına neden olmuştur (bkz. Baran/Starr/Cornell, 2005:
10-11). SSCB döneminin (1917-1991) başlangıcında bulunan dinlerin tutucu ve gerici sayılması
nedeniyle müslüman kurumlar (ibadethane, medrese, vakıf, vs.) ve dinsel yayınların nerdeyse
tümü yasaklanmış ve din adamların eğitim vermekten men edilmiştir (bkz. Efegil, 2003:74; Olcott,
2007:7-9). Din adamlarının bir bölümü de "hapsedildi veya öldürüldü" (Akçalı, 2003: 132).
4
II.
Dünya Savaşı'nda Sovyet Müslümanları işgalci Hitler Alman ordusuna mobilize etmek için Stalin,
İslam dinini "yönlendirici araç olarak" (Efegil, 2003: 74) kullanmak için 1943 yılında sonra "resmi
İslam" olarak anılacak olan dört müftülük kurdurdu
5
, bunlardan en önemlisi Sovyet Devlet İslam-
'ını inşa etmek için Orta Asya Müslümanları Ruhani Müdüriyeti SADUM
6
idi. SADUM ile birlikte
10 cami ve sadece iki medrese tekrar hizmete açılması, düşük ölçekli İslami hayatın yaşanmasına
yol açmıştır (bkz. Olcott, 2007: 9). Orta Asya'da, özellikle Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan
arasındaki sınır bölgesi olan Fergana Vadisi'nde "resmi İslam"ın yerine yasaklı tarikat yuvaları ve
kaçak medrese hücreleriyle sonra İslamcı Vahabi akımlarının temelini meydana oluşturacak dene-
tim dışı bir "Paralel İslam" meydana gelmiştir (bkz. Olcott, 2007: 12-13; Naumkin, 2003).
7
Kruşçov döneminde daha fazla cami açılışına izin verilen SADUM'da resmen Sünni-Hanefi yoru-
mu hakimken, SSCB'nin Afrika ve Asya açılımlarıyla İç Asya'ya ortadoğulu Arap delegasyonları,
öğrencileri ve dini yayınlarla Suudi Arap Devlet İslamı Vahabilik/Selefiye'nin de
8
Orta Asya inti-
kal etmesi ve irticai oluşumların oluşmasına neden oldu. Brejnev ve sonrası dönemlerde Sovyet
Müslüman öğrenci ve din adamlarının Ortadoğu Arap ülkelerinde eğitim görmeye başlaması,
ılımlı Hanefi yorumun yerine irtica ve katı Vahabi anlayışının çoğalması ve kök salmasıyla sonuç-
lanmıştır (bkz. Olcott, 2007: 10). SSCB'nin 1991'da dağılmasıyla meydana çıkan boşluktan dolayı
bölgede kök salan Selefi akımların daha da güçlenmesi, yeni bağımsızlıklarına kavuşmuş laik Orta
4
Sadece 1917 ila 1930 yılları arasında 12.000 caminin yüzde 80'i kapatıldı (bkz. Efegil 2003: 74). Seyfettin
Erşahin, Sovyetlerde kamulaştıran müslüman vakıflarının durumunu ayrıntılı biçimde konu etmektedir (bkz.
Erşahin 2001).
5
Bu kurumların isimleri Kuzey Kafkasya ve Dağıstan Dini İdaresi (Mahaçkale/Dağıstan), Kafkasya Ötesi
Dini İdaresi (Bakü), Avrupa Kısmı ve Sibirya Dini İdaresi (Ufa) ve Orta Asya ve Kazakistan Dini İdaresi
(Taşkent) idi (bkz. Yılmaz, 1997: 157; Akçalı, 2003: 134).
6
SADUM, Sredne-Aziatskoe Duhovleniye Upravleniye Musulman kısaltımıdır (bkz. Akçalı, 2003: 134).
7
Bu hücre hocalarının en yaygını, donanımlısı ve etkilisi, Tacik Bilim Akademisi Doğu Araştırmaları Ensti-
tüsü öğretim üyesi kimliği, yerel makamların korunması ve Sosyet yetkililerin gözetimi altında kaçak eğitim
hücrelerinde Sünni-Hanefi yorumla dini eğitim veren ve sonrada da Selefiye yoruma sapan öğrencileriyle
fikirsel mücadeleye girişen Muhammetcan Rüstemov Hindustani'dir (bkz. Naumkin, 2003: 15 vd.; Olcott,
2007: 17 vd.). Sovyet istihbaratının kaçak hücrelerde Vahabi akımlarının yayılmasında başlangıçta göz
yumaları nedeni, güçlenip büyüyen İslami hareketleri Hanefi ve Selefi kamplara bölerek zayıflatmak olarak
görülmektedir (bkz. Olcott, 2007: 29 vd.).
8
18. Yüzyılında Hambelli mezhebinin Abdül Vahap tarafından daha da katı yorumlanması ve onun dönemin
Arap aşireti reisi Muhammed İbn Suud ile ittifak kurması sonucu bu yorumun güçlenmesi, Vahabiliğin Suudi
Arabistan'da nerdeyse resmi devlet mezhebi haline gelmesine neden olmuştur (bkz. Akçalı, 2003: 141).
SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ
Cilt 2, Sayı 1, 2010 ISSN: 1309 -8012 (Online)
4
Asya Türk Cumhuriyetleri'nin batı karşıtı
9
irticai hareket ve terör örgütleriyle tehdit altına girmesi
ve bölgedeki stratejik enerji hatlarının kontrolünün tehlikede olmasına neden olmuştur: Hizb-ül
Tahrir, Yeniden Doğus Partisi, Adalet Partisi, Tacikistan Yeniden Doğuş Partisi, Pakistanlı ve
Afgan Taliban hareketleriyle bağlantılı Özbek İslam Hareketi
10
, Orta Asya İslam Hareketi, Tebliğ
Cemaati, Hizb-ün Nüsret, Ekremiye sadece bir kaç teşkil etmektedirler (bkz. Baran/Starr/Cornell
2006: 23 vd.). Enerji kaynakları, enerji nakil hatlarının güzergahı, boru hatlarının güvenliği ne-
deniyle Orta Asya, jeostratejik öneme sahip olduğundan, ABD, AB, Rusya, İran, Çin ve çeşitli
irticai örgütler ve akımlar ilgi alanı ve oyun sahası haline gelmiş bulunmaktadır (bkz. Gökçe
2008). Hammadde elde ve kontrol etme yarışında başarı, o ülkelerin siyasal iradesinin kontrolüne
bağlıdır. O ülkeleri etkileyebilmek, orda yaşayan halkların iradesinin etkisine bağlıdır. O toplum-
lardan çıkabilecek siyasal akımlar ve oluşan siyasal irade, o ülkelerin enerji kaynakları, nakil hat-
larının güzergahı ve boru hatları hakkında karar vermektedirler. Bundan dolayı jeopolitik açıdan o
ülkelere uzun vadeli nüfuz, bölgedeki devletlerinin dayandığı halkların zihniyetlerine olan etkiye
bağlıdır.
11
Batı karşıtı İslamcı hareketlerin veya ülkelerin Orta Asya ve hammadeye etkilerinin
azalması jeostratejik amaca teostratejik kurumlarla da ulaşılabilir. Batı ile iyi ilişkilerde bulunan
Türkiye'nin resmi anayasal kurumu DİB bu görevi yerine getirecek niteliktedir.
12
4. DİYANET'İN ORTA ASYA FAALİYETLERİ
Diyanet heyetinin 1985 ila 1992 yılları arasındaki Azerbaycan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızis-
tan, Rusya'ya bağlı Tataristan ve Dağıstan'daki çeşitli temasları esnasında edindiği izlenimleri
belirten Diyanet yetkilisi Halit Güler'in Diyanet Vakfı'nca yayımlanan "Orta Asya'da İslam'ın
9
Cheryl Benard, makalesinde Batı Dünyası için olası siyasal ortakları irdelerken Avrasya Müslümanları,
"dünyevi-laik" ( secularist), "gelenekçi" ( traditionalist), "köktendinci" ( fundamentalist) ve "değişimci-
reformcu" (modernist) tiplemelerine ayrı ayrı kategorize edip, aralarındaki benzerlikler, farklılıklar ve batı
müttefiği olup olmayacaklarını ele almaktadır (bkz. Benard, 2003: 9-13; 25-46).
10
Anthony Bowyer (2008), Vitaly V. Naumkin (2003), Pınar Akçalı (2003) ve Martha Brill Olcott (2007)
Özbek İslam Hareketi'ne geniş yer vermektedirler. Svante E. Cornell (2005) ise makalesinde Orta Asya'da
faal olan İslamcı terör örgütlerinin uyuşturuculukla bağlantılarını irdelemektedir.
11
Orta Asya'dan geri çekilme ABD ve Batı'nın uzun vadeli çıkarına ters düşeceğinden ve bizzat Amerika'nın
doğrudan bölgedeki varlığı ve agresif müdahalesi Rusya, İran ve Çin'in olumsuz tepkilerine yol açabileceğin-
den (bkz. Cornell, 2002: 336), bölgeyle milli, dilsel, tarihsel, kültürel ve dinsel bulunan Türkiye'nin zihinlere
nüfuz edebilecek yumuşak güçle devreye girmesi, hem batının çıkarlarını kollayacak hem de yöredeki diğer
rakip ülkelerinin olumsuz tepkilerine fazla yolaçmayacak niteliktedir.
12
Çünkü anyasaya bağlı ve dinsel açıdan göreli daha liberal olan DİB hem iyi bir imaja sahiptir hem de Tür-
kiye'nin bölgede dilsel, etnik, kültürel ve tarihsel açıdan olumlu bir imajı mevcuttur. DİB bu imajı, Orta Asya
faaliyetlerini meşrulaştırmak için de köullanmaktadır: "milletimiz, tarihte kurduğu dünya devletleri eliyle,
insanlığa adalet, kültür ve mutluluk dağıtmış dünyanın ender milletlerinden biridir. Bu sebeple, milletimizin
bu hususiyetini bilen Türk ve Müslüman topluluklarının, milletimizden beklentileri ve umutları vardır." (Diy-
anet Vakfı Online, ty a). Orta Asya ve Kafkaslar'daki İslamcılık ile mücadele konusunda AB'ye önerilen bir
ABD düşünce kuruluşu raporunda Zeyno Baran, S. Frederic Starr ve Svante E. Cornell, devreye Türkiye'yi
sokmaya tavisye etmektedirler. Eurasia's Muslim majorities will "listen to advice right legal and constitu-
tional safety nets so that radical groups, or 'sleeper cells', cannot take over secular systems. To this end, the
EU should engage Turkey as it adresses issues of radical Islam in the Caucasus and Central Asia."
(Baran/Starr/Cornell, 2006: 55). Eğer burda BOP için "Ilımlı İslam" projesi kastedilmediyse, AB adayı ülkesi
ve NATO üyesi laik T.C. Devleti'nin resmi bir kurumu DİB'in Orta Asya'da faal olması önerisi yorumu da
yapılabilir.
SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ
Cilt 2, Sayı 1, 2010 ISSN: 1309 -8012 (Online)
5
Yeniden Doğuşu" isimli gezi rehberi, Diyanetin Sovyetler dağılmadan önceki Orta Asya faali-
yetlerini belgeyecek niteliktedir (bkz. Güler, 1994).
13
DİB, dinsel, ulusal ve kültürel konular içeren
basılı, sesli ve görüntülü medya yayınları göndermiştir.
14
DİB Strateji Geliştirme Dairesi Baş-
kanlığı'nın 2008 Faaliyet Raporu'na göre Türkçe, Kırgızca, Azerice, "Dinimi Öğreniyorum", "Ki-
tabımı öğreniyorum", "Peygamberimi öğreniyorum", "Dualarımı öğreniyorum" isimli kitaplar ve
Kırgızca "Gençlerle Söyleşi" adlı yayın Orta Asya'ya gönderilmiştir (bkz. DİB SGDB, 2008): 59).
DİB, TDV ve Kızılay Derneği, Dışişleri Bakanlığı ile diğer ilgili Devlet kurumları ve T.C. Dev-
leti'nin yurt dışı temsilcilikleriyle koordinasyon sağlamak suretiyle ilaç, tıbbi malzeme, gıda, giyim
gibi maddelerden oluşan insani yardım malzemesi ile birlikte cami ve Kuran kursu binaların inşaat
ve onarımları için de finansal yardımlar göndermektedir. Ayrıca DİB ve TDV, Orta Asya'ya cami,
okul ve tarihi mekanların yapım ve onarım hizmetleri sunmaktadır. Orta Asya Türk Cumhuri-
yetleri'nde cami ile ilahiyat fakültesi binası DİB tarafından inşa edildi, ayrıca kullanılamaz halde
olan, cami, kültür merkezi, okul, lojman gibi binalar tamir edildi. Türkmenistan Kıpçakobası Cami
ve Kompleksi, Azerbaycan Bakü Şehitlik Camisi, Kazakistan Talgar, Miçirun, Nikeloyevka
camileri, Kırgızistan Koçkor Camisi ve Bakü İlahiyat Fakültesi Camisi örnek sayılabilir. TDV'nin
websitesimde, "temelden 14 cami ile 1 ilahiyat fakültesi, 1 lise binası inşa edilmiş, ayrıca bir çok
okul, cami, tarihi eserin de tamir ve restorasyonu yapılmıştır." (Diyanet Vakfı Online, ty a; TDV
Broşürü online, ty)
15
Orta Asya "Türk cumhuriyetlerindeki gençlerin Türkiye'de eğitim ve öğretim
görmelerini sağlamak ve gelecekte Türkiye ile bu cumhuriyetler arasındaki bağların güçlendiril-
mesine katkıda bulunmak amacıyla ülkemize getirilen soydaş ve dindaş öğrencilere Vakfımızca
burs tahsis edilmektedir. Türkiye’de öğrenime devam eden bu öğrencilerden önemli bir kısmının
tüm masrafları Vakıfça karşılanmaktadır." (Diyanet Vakfı Online, ty b) DİB ve TDV, YÖK,
Dışişleri ve Milli Eğitim Bakanlığı ile işbirliği yaparak Kırgızistan, Kazakistan ve Azerbaycan’da
birer İlahiyat Fakültesi, Azerbaycan'da nir imam-hatip lisesi (İHL) açmıştır. Bu okulların tüm
masrafları TDV karşılmaktadır. Bundan ziyade Türkiye'de ilahiyat fakülteleri ve İHL'lerde oku-
tulmak için DİB ve ilgili Bakanlıklar ile koordineli olarak Orta Asya'dan talebe getirilmektedir.
TDV tarafından yüksek lisans ve doktora öğrenimi yapmak üzere Orta Asya'dan Türkiye'ye
öğrenci getirilmiştir. TDV tarafından Orta Asya'da açılan okullarda ülkelerinde de öğrenci
öğrenim görmektedir (bkz. Diyanet Vakfı Online, ty b; TDV Broşürü online, ty). Ayrıca, "Yurtdı-
şında yaşayan vatandaşlarımız (ABD, Avrupa ve Avustralya) ile Türk Cumhuriyetleri, Balkan
Kafkas Ülkeleri, Türk ve Müslüman Topluluklarının bulundukları ülkelerde yaşayan vatandaş,
soydaş ve dindaşlarımıza din hizmeti sunmak amacıyla Ramazan ayında 127 din görevlisi gönde-
rilmiştir (bkz. TDV Broşürü online, ty).
13
SSCB dağılmadan Diyanet yetkililerinin yerel Müslüman Türk mevkidaşlarını ziyaret edebilmesi, dönemin
komünist yönetimin de NATO üyesi T.C. Devleti'nin bu seviyedeki Orta Asya faaliyetlerini onayladığının
göstergesidir.
14
Avrasya Ülkelerine 1.000.000 dinsel yayın ve 50.000 adet 2009 yılı takvimi gönderilmiştir (bkz. TDV
Broşürü online, ty).
15
Bu hizmet Türk olmayan Orta Asya ülkelerini de kapsamaktadır. Örneğin, Pakistan'da 12 derslikli okul inşa
edilip açılmıştır (bkz. TDV Broşürü online, ty).
SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ
Cilt 2, Sayı 1, 2010 ISSN: 1309 -8012 (Online)
6
DİB, "Adriyatik'ten Çin Seddi'ne" uzanan Türk ve İslam Coğrafyasını dinsel açıdan standardize
edip merkezleştirme ve bölge ülkelerini dinsel konularda koordine etme amacıyla, 1995 yılında
başlayan Avrasya İslam Şurası (AİŞ) isimli işbirliği girişimini başlatmıştır.
16
Toplantılarının sayı-
larının seyrekleşmesi, websitelerinin güncellenmemesi, Türk Cumhuriyetlerinin üyelikte gözük-
memeleri, 2007 Mayıs toplantısının açılış konuşmasında DİB Başkanı Ali Bardakoğlu'nun koordi-
nasyon için ortak sürekli faal olan bir teşkilat yerine sadece maliyeti ucuz olan güncellenmeyen
AİŞ web sayfasınla yetinmesi (bkz. Haber7-Online, 15.05.2009).
17
DİB'in daha büyük ölçekli
faaliyetleri ya yapacak güce sahip olmadığının ya da bağlı olduğu Başbakanlığın tercih etmemesi-
nin göstergesi olarak okunabilir. DİB, ortamı zaten orda faal olan Fethullah Gülen Örgütü'ne bı-
rakmaktadır (bkz. Balcı, 2005).
5. SONUÇ
DİB, Orta Asya'da irticai akımlara karşı kendi yorumunun ağır bastığı camiler, okullar, İlahiyat
Fakülteleri inşa etmekte, basılı, sesli ve görüntülü dinsel yayınlar bölgeye göndermekte, panel,
konferans ve sempozyumlar düzenlemekte ve o ülkelerden Türkiye'ye devşirilmek için getirilen
doktora, yüksek lisans, lisans, İHL, ve Kuran kursu öğrencilerinin iş ve işlemleriyle ilgilenmekte-
dir. Amaç, zengin enerji kaynaklarına sahip olan Orta Asya'nın dinsel ve kültürel açıdan radikal
akımlara terk edilmemesidir.
KAYNAKÇA
AİŞ-Online: Avrasya İslam Şurası (AİŞ) Hakkında. Ty a. http://www.avrasya-
is.org/?Zm9ua3NpeW9uX2FkaT15YXppX2RldGF5JmljZXJpa19ubz0y, son erişim 10.04.2010.
AİŞ-Online: Üyeler – Katılımcılar Listesi. Ty b, http://www.avrasya-
is.org/?Zm9ua3NpeW9uX2FkaT10dW1fdWxrZWxlcg==, son erişim 10.04.2010.
Akçalı, Pınar: Orta Asya'da İslami Uyanış, Radikal İslami Hareketler Ve Bu Hareketlerin Bölge
Politikasına Etkileri. Efegil, Ertan; Akçalı, Pınar: Orta Asya'nın Sosyo-Kültürel Sorunları: Kimlik,
İslam, Milliyet ve Etnisite. İstanbul 2003.
Aydın, Mehmet: Diyanet's Global Vision. Muslim World 98 (2008), S. 164-172.
Balcı, Bayram: Orta Asya'da İslam Misyonerleri Fethullah Gülen Okulları. İstanbul 2005.
Baran, Zeyno; Starr, S. Frederick; Cornell, Svante E.: Islamic Radicalism in Central Asia and the
Caucasus: Implications for the EU. Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program.
16
Sekreteryasının DİB'in Dış İlişkiler Dairesi'nin yürüttüğü AİŞ'in amacı, "Müslüman dini kurum ve kuruluş-
ları arasında din hizmeti, eğitim, kültür, sosyal yardımlaşma ve dayanışma alanlarında yakın ilişkinin kurul-
ması ve işbirliğinin geliştirilmesine yöneliktir. Diğer yandan bu girişimin aynı zamanda küreselleşme süre-
cinde ortak dini sorunlar ve problemlerin ele alınmasında bir istişare forumu ve ortak zemin olma işlevini de
görmesi amaçlanmıştır. Bu zaviyeden bakıldığında AİŞ, tüm AİŞ üyeleri ve işbirliği ortaklarının hedeflenen
işbirliği alanlarına aktif katılımlarının arttırılmasını gaye edinen bir işbirliği ağını oluşturmaktadır." (AİŞ-
Online, ty a) Fakat başlangıçta Avrasya Coğrafyası'nda bulunan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri gibi Türk
veya Türk olmayan Müslüman nüfuslu özerk veya bağımsız ülkeler ve topluluklar yer alırken, son
topantılarda üyelik sayısı azalmıştır. AİŞ, artık Batı Trakya, Beyaz Rusya, Rusya'ya bağlı Tataristan,
Mordovya, Altay Cumhuriyetleri, Makedonya, Bulgaristan, Hırvatistan'dan ibarettir (bkz. AİŞ-Online, ty b).
17
Avrasya e-İşbirliği'ne indirgenmiş sözde bir Şura'da katılımcıların fiziken bir arada olmadığı için birlik
beraberlik duygusunun pekiştirilmediği de aşikardır.
SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ
Cilt 2, Sayı 1, 2010 ISSN: 1309 -8012 (Online)
7
Washington, D.C. 2006: http://www.silkroadstudies.org/new/docs/Silkroadpapers/0607Islam.pdf,
son erişim: 02..4.2010.
Benard, Cheryl: Civil Democratic Islam. Partners, Resources and Strategies. RAND. National
Security Research Division. Santa Monica 2003.
http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/2005/MR1716.pdf, son erişim 02.04.2010.
Bowyer, Anthony: Islamic Movements and Democracy in Central Asia: Integration or Isolation.
Paper Proposal for CSID’s 9th Annual Conference. Washing-
ton,D.C.2008.http://www.ifes.org/publication/247475edefe5e2d597c691c7bb0863eb/IslamDemoc
racyPaperBOWYER.pdf, son erişim: 02.04.2010
Bozan, İrfan: Devlet İle Toplum Arasında. Bir Okul: İmam Hatip Liseleri. Bir Kurum: Diyanet
İşleri Başkanlığı... İstanbul 2007.
Cornell, Svante E.: America in Eurasia: One Year After. Current History 101 (2002); S. 330-336.
http://www.currenthistory.com/pdf_user_files/101-657_330, son erişim 9.04.2010.
Cornell, Svante E.: Narcotics, Radicalism, and Armed Conflict in Central Asia: The Islamic
Movement of Uzbekistan. Terrorism and Political Violence 17 (2005) 4,S.619–639.
http://pdfserve.informaworld.com/67028_758064766_737698803.pdf, son erişim 07.04.2010.
Cumhuriyet: Bakiyev'in karşı atak hazırlığı, 9.04.2010, S. 10.
Çakır, Ruşen; Bozan, İrfan : Sivil, Şeffaf ve Demokratik Bir Diyanet İşleri Başkanlığı mümkün
mü? İstanbul 2005.
DİB SGDB: Diyanet İşleri Başkanlığı Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı 2008 Faaliyet Raporu.
http://www.diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/rapor_ms2007.pdf, son erişim 10.04.2010.
Diyanet Vakfı Online: B) Eğitim-Öğretim Faaliyetleri, ty b.
http://www.diyanetvakfi.org.tr/hakkimizda/hizmetler/yurtdisi/disegtogrtfl.htm, son erişim
10.04.2010
Diyanet Vakfı Online: II. Yurt Dışına Yönelik Hizmetler, ty a.
http://www.diyanetvakfi.org.tr/hakkimizda/hizmetler/yurtdisi/aynnakdiyrd.htm#ayninakdi, son
erişim 07.04.2010.
Efegil, Ertan: Rusya'nın Kültürel Emperyalizm Siyaseti ve Günümüz Orta Asya'sında İslam.
Efegil, Ertan; Akçalı, Pınar: Orta Asya'nın Sosyo-Kültürel Sorunları: Kimlik, İslam, Milliyet ve
Etnisite. İstanbul 2003.
Erdem, Gazi: Religious Services in Turkey: From the Office of Şehülislam to the Diyanet. Muslim
World 98 (2008), S.199-215.
Erşahin, Seyfettin: Sovyetlerin Vakıf Politikası ve Türkistan'da Vakıfların Kamulaştırılması.
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2001), S.131-143.
Erşahin, Seyfettin: The Ottoman Foundation of the Turkish Republic's Diyanet: Ziya Gökalp's
Diyanet Ishları Nazaratı. Muslim World 98 (2008), S. 182-198.
Gökçe, Mustafa: Sovyet Sonrası Dönemde Hazar Çevresine Yaşanan Rekabet. Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi 1 (2008) 3, S. 177-209.
SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ
Cilt 2, Sayı 1, 2010 ISSN: 1309 -8012 (Online)
8
http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt1/sayi3/sayi3_pdf/gokce_mustafa.pdf, son erişim
07.04.2010.
Gözaydın, İştar B.: A Religious Administration to Secure Secularism: The Presidency of Religious
Affairs of the Republic of Turkey. Marburg Journal of Religion 11 (2006), S.1-8.
Gözaydın, İştar B.: Diyanet and Politics. Muslim World 98 (2008), S.216-227.
Güler, Halit: Orta Asya'da İslam'ın Yeniden Doğuşu. Ankara 1994.
Haber7-Online: 7. Avrasya İslam
Şurası sona erdi, 15.05. 2009
http://www.haber7.com/haber/20090515/7-Avrasya-Islam-Surasi-sona-erdi.php, son erişim
10.04.2010.
Naumkin, Vitaly V.: Militant Islam in Central Asia: The Case of the Islamic Movement of
Uzbekistan. Berkeley Program in Soviet and Post-Soviet Studies. Berkeley 2003.
http://www.escholarship.org/uc/item/7ch968cn, son erişim: 02.04.2010.
Olcott, Martha Brill: The Roots of Radical Islam in Central Asia. Carnegie Endowment for
International Peace. Washington, DC 2007.
http://www.carnegieendowment.org/files/olcottroots.pdf, son erişim: 02.04.2010.
Öcal, Şamil: from "the Fetwa" to "Religious Questions": Main Charateristics of Fetwas of the
Diyanet. Muslim World 98 (2008), S. 335.
Pervizat, Leyla: Tackling Honour In The Aftermath With A Good Practice. Expert Paper. United
Nations. United Nations Division For the Advancement of Women. United Nations Economic
Commission for Africa. Expert Group Meeting on good practices in legislation to address harmful
practices against women. United Nations Conference Centre. Addis Ababa, Ethipia.25-28 May
2009. EGM/GPLHP/2009/EP.02, 11 May 2009.
TDV Broşürü Online: Türkiye Diyanet Vakfı, ty,
http://www.diyanetvakfi.org.tr/images/tanitim/brochure/tdvbrosur.pdf, son erişim 10.04.2010.
Yılmaz, Mehmet Nuri: Türk Dünyasında Dini Durum. Yeni Türkiye 15 (1997), S. 155-159.
Dostları ilə paylaş: |