AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
6
Elmi axtarışlar zamanı ölkəmizin arxivlərində saxlanılan və
uzun zaman xalqdan gizlədilmiş sənədlərlə yanaşı Moskva, Sankt-
Peterburq, İstanbul, Ankara, Paris, London, Berlin,
Dehli və dün-
yanın digər tədqiqat mərkəzlərindən gətirilən çoxsaylı arxiv sənəd-
ləri də tədqiqata cəlb olunmuşdur.
Архив сянядляри цзяриндя апарылмыш елми тядгигат ишляринин ня-
тиъяляри бирмяналы олараг ашаьыдакылары тясдиг едир:
1917-ъи илин нойабрында Бакыда вя бцтцнлцкля Бакы губерни-
йасында щакимиййяти яля кечирмиш Степан Шаумйанын башчылыг етдийи
ганлы дашнак-болшевик режими (
Бакы Совети, сонралар Бакы Халг Ко-
миссарлары Совети
)
габагъадан хцсуси щазырлыг апарараг, дцшцнцл-
мцш шякилдя вя
планлы сурятдя Азярбайъан халгына гаршы кцтляви сой-
гырым ъинайяти щяйата кечирмишдир. Он минлярля динъ, силащсыз тцрк-
мцсялман ящали – Азярбайъан тцркляри, лязэиляр, татарлар, talışlar,
avarlar,
kürdlər
вя диэяр халгларын нцмайяндяляри, о ъцмлядян ушаг-
лар, гадынлар, гоъалар етник мянсубиййятляриня эюря амансызъасына
гятля йетирилмишдир. Азярбайъан халгына гаршы сойгырымын щяйата ке-
чирилмясиня билаваситя Бакы Советинин сядри вя Гафгаз Ишляри цзря
Фювгяладя комиссар
Степан Шаумйан эюстяриш вермиш, бу дящшятли ъи-
найяти тяшкил етмиш вя
она башчылыг етмишдир.
Йени ашкар олунмуш архив сянядляри сцбут едир ки, совет тарих
елминя ян ардыъыл болшевиклярдян бири кими дахил едилян
Степан Шаум-
йан яслиндя ермяни миллятчиляринин ян ифрат вя ян ири террорчу тяшкилаты
олан «Дашнаксцтйун» партийасынын цзвц олмушдур; О, «Дашнаксцт-
йун» партийасынын Бакы Комитясинин цзвц иди
1
(Бах: Сяняд №1).
Эюрцндцйц кими, цздя болшевик олан Степан Шаумйан «Даш-
наксцтйун» партийасынын рящбярляриндян бири олмушдур.
Щямчинин,
архив сянядиндя гейд едилдийи кими, Шаумйан щяля 1910-ъу илдя даш-
нак партийасы цзвляринин Бакыйа топланмасына вя бурада ишя дцзялдил-
мясиня йахындан кюмяклик эюстярмишдир
2
(Бах: Сяняд №1).
1918-ъи илин март-апрел айларында аzяrbaycanlыlara qarшы soyqы-
rыm tюrяtmяsini Шaumyan щяля о заман юzц etiraf etmiшdi. 1918-ci il
mart сойгырымындан sonra o, Sovet
Rusiyasы hюkumяtinя hesabat
verяrяk qeyd etmiшdi ki, Bakы Sovetinin hяrbi qцvvяlяrinя daшnak
partiyasыnыn 4 minlik hяrbi hissяlяri cяlb edildi
vя bu amil milli qыr-
1
Азярбайъан Республикасы Президентинин Ишляр Идаряси Сийаси Сянядляр Архиви
(АРПИИССА), ф.276, с.8, иш. 412, в.4-5.
2
АРПИИССА, ф.276, с.8, иш. 412, в.4-5.
AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
7
ьыna gяtirиb чыxardы. Шaumyan даща сонра yazыrды:
«Biz buna шцurlu
шяkildя getdik», чцnki azяrbaycanlы siyasi qцvvяlяr «Bakыda qalib gяl-
sяydiляр, onlar шяhяri Azяrbaycanыn paytaxtы elan edяcяkdiляр».
3
Беля-
ликля, яслиндя Шаумйанын тякъя бу етирафы 1918-ъи илдя Азярбайъан
халгына гаршы дящшятли сойгырымы щяйата кечирмиш дашнак гулдурлары-
нын сон мягсядляринин нядян ибарят олдуьуну чох айдын сцбут едир.
Бакыда олдуьу кими, Азярбайъанын диэяр бюлэяляриндя дя сойгы-
рымлар мящз Шаумйанын шяхси эюстяриши иля щяйата кечирилмишдир. Мяся-
лян, Шамахыда азярбайъанлылара диван тутмуш Степан Лалайан (Лала-
йев) вя Татевос Ямирйан (Ямиров) билаваситя Шаумйанын тапшырыьыны
щяйата кечирмишляр.
4
Губада сойгырымы щяйата кечирмиш дашнак ъяллады
Щамазасп да билаваситя Шаумйанын эюстяришиня ямял етмишдир.
Апарылан тядгигатлар ону да сцбцт едир ки, Бакы Советинин
рящбярлийи Азярбайъанын гярб бюлэяляриндя сойгырымы щяйата кечи-
рян ермяни гулдур дястяляри иля, о ъцмлядян Степан Шаумйанын
«халг гящраманы» адландырдыьы Андраникля сых ялагя сахлайырды.
5
Башга сюзля,
Азярбайъанын вя Шярги Анадолунун тцрк-мцсялман
ящалисинин мящв едилмяси габагъадан дцшцнцлмцш цмуми план яса-
сында, щям дя ващид мяркяздян идаря олунараг щяйата кечирилирди.
Беляликля, Совет тарихшцнаслыьында болшевик щакимиййяти ор-
ганы кими гялямя верилян Бакы Совети яслиндя дашнакларын вя ермяни
забитляринин рящбярлик етдийи ъинайяткар щярби-сийаси режим иди.
Йухарыда эюстярилянлярля йанашы беля бир факт да нязярdən
qaçırılmamalıdır ки, В.И.Ленин тяряфиндян Гафгаз Ишляри цзря Фювгя-
ладя комиссар тяйин олунмуш Степан Шаумйана, ейни заманда,
Русийа Халг Комиссарлары Советинин 29 декабр 1917-ъи ил (11 йан-
вар 1918-ъи ил) тарихли декрети иля Русийа тяряфиндян ишьал олунмуш
Шярги Анадолуда («Тцркийя Ермянистанында») «ермяни халг милиси»
вя «мцстягил ермяни дювляти» йаратмаг вязифяси дя щяваля олунмуш-
ду.
Дашнаклар о заман бюйцк дювлятлярин, о ъцмлядян бошевик Руси-
йасынын кюмяйиндян истифадя едяряк Шярги Анадолунун вя Азярбайъа-
нын тцрк-мцсялман ящалисини кцтляви сурятдя гырараг «Бюйцк Ермя-
нистан» йаратмаьа чалышырдылар. «Дашнаксцтйун» партийасынын рящ-
бярляриндян бири олан Степан Шаумйан Бакыда щакимиййяти яля кечир-
дикдян сонра бу бяднам сийасятин щяйата кечирилмясиндя ян реал вя
3
Шаумян С.Г. Избранные произведения. М.,1978, т.2, с. 246.
4
«Азербайджан», 1918, 8 октября.
5
Микоян А. Дорогой борьбы. М., 1971, с.42.