Microsoft Word 2017-ci№ doc

Filologiya məsələləri, 2017 
 92
ƏFSANƏ CƏBRAYILZADƏ  
Bakı Avrasiya Universiteti 
[e-mail] 
 
LEKSİKANIN TƏDRİSİNDƏ QARŞIYA ÇIXAN PROBLEMLƏR VƏ 
ONLARIN ARADAN QALDIRILMASI HAQQINDA 
 
Açar sözlər: sözün mənası, sinonim, omonim, antonim 
Ключевые слова: значение слова, синоним, омоним, антонимом 
Key words: the meaning of the word, a synonym, homonym, antonym 
 
Azərbaycan dilinin tədrisində dilçiliyin digər bölmələri kimi, 
leksikologiyanın tədrisi də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünkü leksikologiyanın 
tədqiqat obyekti sözdür. Söz isə  tədrisin  əsasını  təşkil edir. Leksikanın tədrisi 
haqqında  Ə.Əfəndizadə, N.Əhmədov,  Ə.Kəlbəliyev, S.Vahidovun birgə 
hazırladıqları “Orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisi” adlı kitabda  belə 
qeyd olunur: “Leksikanın tədrisi  şagirdlərə Azərbaycan dilinin söz ehtiyyatı 
ilə,onu zənginləşdirən əsas mənbələrlə, lüğət tərkibindəki söz qrupları, onların 
mənaları,nitqdə  işlədilməsi imkanları  və s. ilə tanış olmağa imkan verir” 
[3.175]. Lakin uzun müddət dil tədrisində leksikologiya müstəqil bir bölmə kimi 
tədqiq olunmamış, çox vaxt fonetika və qrammatikanın tərkibində  tədris 
olunmuşdur. Elə bu səbəbdən də  Azərbaycan dilinin tədrisi metodikasına aid 
kitablarda leksikologiyanın tədrisi ayrıca bölmə kimi tədqiq olunmamışdır. 
Leksikologiya müstəqil bir bölmə kimi 1992-2002-ci illərdə etibarən V 
siniflərdə tədris olunmağa başlamışdır. XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq, S. 
Cəfərovun, A. Qurbanovun, N. Xuduyevin, B.Xəlilovun yazdıqları  dərslik və 
monoqrafiyalarında leksikanın sistemli öyrənilməsinə başlanılmışdır. 
 Yuxarıdada qeyd etdiyimiz kimi, leksikanın tədqiqat obyekti söz olduğu 
üçün tədrisində  əsas məfhumu sayılır. Bu haqqda S. Cəfərov “Müasir 
Azərbaycan dili” dərsliyində belə qeyd edilir: “Leksikologiyanın əsas məqsədi 
sözün mahiyyətini və tərkibini, sözlərin mənasını və çoxmənalılıq problemlərini 
aydınlaşdırmaqdan, sözün inkişaf qanunauyğunluqlarını dəqiqiləşdirməkdən və 
sözlərin mənaca quruplarını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir” [2.12]. Görkəmli 
dilçi alimin də fikirlərindən aydın  göründüyü kimi leksikologiyada birbaşa söz 
təqdiq olunur. Elə buna görədə  belə demək mümkündürsə  şagird məktəbə 
qədəm qoyduğu gündən leksikanın tədrisi başlanır. II, III və  IVsiniflərdə leksik 
anlayışlar ayrı-ayrı başlıqlar altında tədris olunur. V sinifdən etibarən isə 
leksikalogiya sistemli şəkildə tədris olunmağa başlayır. 
Leksikologiyanın əsasında söz dayandığı üçün o həm özündən əvvəlki 
fonetika ilə, həmdə özündən sonra tədris olunan sintaksis ilə əlaqəlidir. Belə ki, 

---

Filologiya məsələləri, 2017 
 93
tədris zamanı müəllim  şagirdlərə  səslər sözlərin, sözlər isə cümlələrin 
yaranmasında əsas “material” olduğunu başa salmalıdır.  
Leksikanın düzgün tədrisi həmçinin  şagirdlərin lüğət ehtiyatlarının 
zənginləşməsinə səbəb ola bilər. Çünki leksikologiyanın tərkibində sözün həqiqi 
və məcazi mənası, leksik və qrammatik mənası, təkmənalılığı və çoxmənalılığı, 
omonim, sinonim, antonimliyi, həmçinin, neologizimlər və arxaizimlər, 
frazoloji birləşmələr tədris olunur. Bunlar isə öz növbəsində lüğət ehtiyatını 
artıran başlıca amillərdir. Hər zaman olduğu kimi burada ən böyük iş müəllimin 
üzərinə düşür. Belə ki, ümumən ana dilini tədris edən müəllimin, eləcə  də  
leksikanın tədrisi ilə  məşğul olan müəllimin nitqi leksik nöqsanlardan uzaq, 
dialekt və şivələrdən təmiz, örnək bir nitq olmalıdır. 
 K. 
Mikayılovun tərtib etdiyi “Azərbaycan dilindən leksikanın tədris” 
adlı kitabında leksik nöqsanlar belə izah olunur: “Leksik nöqsanlar  dedikdə 
mətnə müvafiq gəlməyən  ədəbi dilə xas olmayan söz və ifadələrin, nitqdə 
yeknəsəklik törədən, onu zibilləyən sözlərin işlədilməsi nəzərdə tutulur.” [4.12]. 
Araşdırmalar göstərir ki, şagirdlərin  əksəriyyəti sözün mənasını bilmədikləri 
üçün leksik səhvlərə yol verirlər. Aparılan araşdırmaların nəticəsindən məlum 
olur ki, şagirdlərin əsas leksik səhvləri aşağıdakılardan ibarətdir: 
1. Sözün mənasını bilməmək.  Şagirdlərlə aparılan təcrübədən məlum 
olmuşdur ki,onlar xəzan-xəzəl,fənn-fənd və s. sözlərin mənasını bilmir və onları 
bir-birilə qarışdırırlar.Əlbəttə ki bu problemin əsəs həlli yolu həmin sözləri ayrı-
ayrılıqda cümlədə işlətməkdir. Bu zaman sözlərin mənası şagirdlərə aydın olar. 
2. Sözün çoxmənalılığını başa düşməmək. Müəllim  şagirdə izah 
etməlidir ki,sözün çoxmənalılığı, ancaq müəyyən mətn  içərisində bu və ya 
digər sözlərlə  əlaqəyə girməsi nəticəsində meydana çıxır.  Şagirdlər 
çoxmənalılığı başa düşdükdə müəllim onlara içərisində eyni söz olan bir neçə 
cümlə verir. Bu zaman şagirdlər fərqli cümlələlərin tərkibində olan eyni sözlərin 
fərqli mənalarda işləndiyini dərk edirlər. Bunu qruplarla iş zamanı tətbiq etmək 
daha səmərəli nəticə verir. 
3. Formaca yaxın sözləri qarışdırmaq.Təcrübədən buda məlum 
olmuşdur ki, şagirdlərin böyük əksəriyyəti mərhum-məhrum,layihə-lahiyə və s. 
kimi sözləri qarışdırırlar. 
4. Paronimləri qarışdırmaq. Paronimlərdə omonimlər kimi oxşar söz 
qruplarıdır ki, bu da bilavasitə sözün mənası ilə bağlıdır.Araşdırmalardan 
məlum olmuşdur ki, dilçiliyimizdə paronim olan diplomat (hökumət 
nümayəndəsi) vədiplomant (müsabiqədə mükafat alan) kimi sözlər qarışdırılır 
və mənasına uyğun işlədilmir. 
5. Sözlərin yersiz təkrarına  yol vermək. 
6. Dilimizdə qarşılığı olmasına baxmayaraq sözlərin rus dilində 
işlədilməsi (vilka,pol,xolodelnik və s.). Qeyd olunanlardan da göründüyü kimi 
bu cür leksik nöqsanların olmaması  və aradan qaldırılması üçün tədris 

---