Microsoft Word 2017-ci№ doc

Filologiya məsələləri, 2017 
 231
В  данной  статье  анализируется  некоторые  структурные  типы 
простое  предложения  в  Английском  и  Азербайджанском  языках  и 
выделяются 
нижеследующие 
варианты: 
простое 
предложение, 
неподчиненныесложное предложение, подложающи 
Придаточного  предложения,сказуемые  придаточные  предложения, 
придаточные  предложение  дополнения  ,придаточные  предложение 
определения и обстоятельства. 
 
     
Y.ALESKEROVA 
 
THE COMPARATIVE DESCRIPTION OF THE SIMPLE SENTENCE 
IN ENGLISH AND AZERBAIJAN LANGUAGE 
 
SUMMARY 
 
The introductions deals with, the aims and purposes scientific methods 
and sources, theoretical and practical significances of the theme, the structure 
and prac-ticing of the research work. By giving the short summary of the 
literature con-nected with the theme in English of Azerbaijan. 
The article deals with the simple sentence  and result in moderne English.It 
is also noted that cause stand in a converse relation ship with 
result,caused,resulted from and vice versa.As a result of lojical and semantic 
analisys of the component of causal correlations,we come into conclusion 
that in therms of semantics consequence?can be represented as a set  
distinctive conditional.The article some simple sentence in Azerbaijani fnd in 
English.Also the following variants are  analised in the article:the simple 
sentence,thecompround sentence.In all these strutural kinds of sentence 
simple are learned and investigated in scientific investigation worcs and 
textbooks. 
 
Rəyçi: Nuriyyə Rzayeva 
 Filologiya 
üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
 
 
 

---

Filologiya məsələləri, 2017 
 232
NƏRMİN İBRAHİMOVA    
ADPU 
   [e-mail] 
 
FONOLOGİYA VƏ FONETİKANIN İNKİŞAF DİNAMİKASI 
 
Açar sözlər:  Artikulyasiya, fonetika, fonologiya, fonoloji, ünsür, tələffüz, səs, 
tembr, ton, qarşılıqlı  əlaqə, psixoloji və fiziki vəziyyət, nəzəriyyə, funksiya 
kombinasiya, fərqləndirici ünsür, metod, istifadə etmək, səs axını, akustik, 
fizioloji, tədqiq etmək;  
Key Words:  articulation, phonetics, phonologic, phonological, element, 
pronunciation, sound, timbre, tone, mutual relation, psychological and physical 
situation, theory, functional combination, distinguishing element, method, use, 
sound flow, acoustic, physiological, investigate; 
Ключевые  слова:  артикуляция,  фонетика,  фонология,  фонологический, 
элемент,  произношение,  звук,  тембр,  тон,  взаимоотношение,  психо-
логическое  и  физическое  положение,  теория,  функциональная  комбина-
ция,  отличительный  элемент,  метод,  использовать,  звуковой  поток, 
акустический, физиологический,  исследовать. 
    
Ünsiyyətin çox şaxəli bir danışıq aktı olması hamıya məlumdur. Danışıq 
aktı zamanı dil danışan tərəfindən ilk növbədə səsləndirilir. Beləliklə ünsiyyətin 
artikulyator bazası vacibdir. Eyni zamanda danışan insanın danışıq prosesi 
zamanı tələffüz etdiyi səslər bir-birindən fərqlənir. Əgər belə olmasaydı tələffüz 
olunan səslər başa düşülməyən səs axınından ibarət olardı. Prosesin növbəti 
mərhələsində danışanın səsləri dinləyicinin qulaq aparatı tərəfindən qəbul edilir. 
Beyindəki fonem etalonları ilə üst-üstə düşdükdə isə qavrama prosesi başlayır. 
Kommunikantların eyni dil sisteminə yiyələnmələri və konkret bir ötürülmə 
kanalından istifadə etmələrilə  şərtlənməsi də ünsiyyət prosesində vacib 
komponentlərdən sayılır. Danışıq aktının baş tutması üçün bir amil də vacibdir 
ki, bu da dinləyənin başa düşməsi üçün onların qarşılıqlı olaraq eyni dili bilməsi 
və eyni dildə danışanların şüurunda canlı dilin mövcud olmasıdır. Dil və ya dil 
sistemi bir dəfə baş verən danışıq aktından fərqli olaraq ümumi və sabitdir. Dil 
bir sistem olaraq müəyyən toplumun bütün fərdlərinin şüurunda mövcuddur və 
konkret danışıq aktlarının  əsasında dayanır. Başqa bir tərəfədən dil sisteminin 
danışıq aktının həyata keçməsində başqa mövcudluq hüququ yoxdur və onu 
ifadə edən konkret danışıq aktı kimi, onda aktuallaşan məvhum kimi 
mövcuddur. Danışıq aktı olmadan dil sistemi də mövcud deyil. Bu da öz 
növbəsində onu göstərir ki, danışıq və dil sistemi bir-birinin mövcudluğunu 
şərtləndirir. Onlar qırılmaz surətdə bir-biri ilə əlaqəlidir və eyni dilin bir-biri ilə 
bağlı olan iki tərəfi kimi nəzərdən keçirilməlidir. Lakin bu o demək deyil ki, 

---

Filologiya məsələləri, 2017 
 233
danışıq aktı ilə dil sistemi eyni məvhumdur. Ferdinad de Sössüzə görə dilə aid 
olan həm danışığın, həm də dil siseminin iki tərəfi var: məna tərəfi “Le 
signifiant” və ifadə  tərəfi “Le signifie”. Bu isə öz növbəsində o deməkdir ki, 
danışıq fəaliyyəti məna tərəfi ilə ifadə  tərəfinin birləşməsindən və qarşılıqlı 
əlaqəsindən ibarətdir (1,26).  Eyni fikrə H. Qordinerin  “Speech and language”. 
Oxford1992  əsərində, K. Bülerin Axiomatik der Sporch wissensenoft. “Kant 
Studien” XXXVII: Sprachtheorie. Jena, 1934 əsərlərində  də rast gəlmək 
mümkündür.  
Danışığın ifadə  tərəfi konkret səs axınıdır, fiziki hadisədir. Dildə ifadə 
olunan bütün məna sahəsini müvafiq şəkildə  tənzimləməklə  tərkib hissələrinə 
bölməyə imkan yaradan qaydalardırsa, onda ifadə edən danışıq aktının səs 
tərəfini nizamlamağa xidmət edən qaydalar da ola bilər.  
Danışıq aktında özünü büruzə verən müxtəlif konkret təsəvvürlərin və 
fikirlərin miqdarı çoxdur. Dildəki leksik mənaların miqdarı isə əksinə məhdud 
saydadır. Sadə dillə desək dili bilmək o deməkdir ki, öyrənilən dildə 
istifadəmizdə olan məhdud miqdarda qrammatik və semantik vasitələrin köməyi 
ilə biz bütün konkret təsəvvürləri, fikirləri və onların arasındakı  əlaqəni ifadə 
edirik. Beləliklə, dildə ifadə olunan danışıqdakından fərqli olaraq on həddə 
məlum olan vahidlərdən ibarətdir. Lakin dillə danışıq arasındakı belə münasibət 
eynilə ifadə edənə  də  şamil oluna bilər. Danışıqda meydana gələn tələffüz 
üzvlərinin hərəkəti və buna uyğun gələn intahasız  səslənmələr insansız olduğu 
halda ifadə edənin vahidlərini düzəldən səslərin normalar daxilində  sərhədləri 
vardır. Yeri gəlmişkən dilin mahiyyətindən danışarkən dilin ünsiyyət vasitəsi 
olması fikri də unudulmamalıdır. Konkret bilmək lazımdır ki, dil danışıq aktı 
zamanı hansı funksiyaları yerini yetirir. Təxminən ötən  əsrin 30-cu illərində 
məşhur Avstriya psixodilçisi K.Büler özünün “Dil nəzəriyyəsi”  əsərində dil 
işarələrinə danışanın mövqeyindən yanaşmada onların üç funksiya yerinə 
yetirdiyini xüsusilə vurğulayırdı. Danışanın hər hansı ifadə etməli (Audrucks 
funktion), kiməsə (dinləyiciyə) müraciət etməli (Appelfunktion) nəyisə    təsvir  
etməlidir (Dorstellungfunktion) (2, 50). Adı  çəkilən funksiyanı misalla 
aydınlaşdıraq. Düşünək ki, danışan qarşı tərəfə belə deyir: Sizə dilçiliyə aid bir 
sual verim. Bu nitq aktı ilə o qarşı  tərəfə sual vermək hər hansı bir məsələni 
dəqiqləşdirmək fikrini ifadə edir. Eyni zamanda qarşısındakına hazırkı psixoloji 
və fiziki vəziyyətini təsvir edir. Həmçinin həmsöhbətinə müraciət edərək  onun 
fiziki vəziyyətini başa düşməyə imkan yaradır. K. Bülerin bu nəzəriyyəsini 
inkişaf etdirən Praqa Dilçilik Məktəbinin nümayəndəsi R. Yakobson dilin 
funksiyalarını daha da genişləndirdi. F.Y. Veysəlli isə dilin fuksiyalarını səkkiz 
qrupa ayırmışdır. Buraya danışanın mövqeyini əks etdirən, dinləyiciyə yönələn 
referensial, faktik poetik və estetik metodu ötürmək, tanıma kimi funksiyalar 
daxildir (3, 38-39).  

---