Filologiya məsələləri, 2017

Filologiya məsələləri, 2017 
 24
qeyri-qəti gələcək zamanı deyil, digər zamanları da ifadə edə bilir. Bu, 
əsasən, ümumi şəxsli cümlələrdə, atalar sözü və  məsəllərdə, aforizmlərdə 
özünü daha çox büruzə verir.  
      Ə. Tanrıverdi yazır: “... türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan 
dilində  gələcək zamanın qrammatik formaları keçmiş  və indiki zamanlara 
nisbətən sonrakı dövrlərdə formalaşıb ” (3, səh. 303). 
      Gələcək zaman digər zamanlarla müqayisədə dildə az işlənir. Lakin 
İ. Nəsimi poeziyasında qeyri-qəti gələcək zamanın təsdiq və inkarda 
verilməsi olduqca üstün mövqedədir. Qəti gələcək zamanın qrammatik 
formasına isə, demək olar ki, təsadüf olunmur. -acaq'>-acaq morfoloji əlaməti ilə 
verilmiş sözlər gələcək zaman məzmunlu feli sifət kimi işlənmişdir: 
 
  Dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə! 
  Aldanma anın alına, andan həzər eylə!  (səh. 56) 
 
      Bəzən də misraların semantik tutumuna istinadən  -acaq feli 
bağlama şəkilçisi olaraq verilir: 
 
 Musa kimi gər aşiq isən könlünü arıt, 
 Saf olmayacaq ayinə didar ələ gəlməz (səh.84). 
 
      Beytin  mənası belədir:  Əgər sən Musa kimi aşiqsənsə, könlünü 
təmizlə. Güzgü saf olmayınca üzü görmək olmaz. Təbii ki, beytin məcazi 
mənası daha dərindir. 
 Şair fəlsəfi fikirlərini, lirik qəhrəmanın hiss və duyğularını çox vaxt 
bütün zamanları özündə ehtiva edən qeyri-qəti gələcək zamanla (həm təsdiq, 
həm inkarı ilə) ifadə edir. İ. Nəsimi duyğu və düşüncələrinin birinci və 
üçüncü  şəxslərlə ifadə edilməsinə daha çox üstünlük vermişdir. Qeyri-qəti 
gələcək zamanın qrammatik formaları  Nəsimi seirlərində  -ar (ər), -r 
morfemləri ilə verilir:  
 
   Adət budurur kim, dili dildarə verərlər, 
   Dil getdi əlimizdən, dildar bulunmaz  (səh. 81). 
 
  Daş alubani dilbər könlüm şişəsin atar, 
  Qarşu tutaram, şişə bilməm qala, ya sinə (səh. 46)    
 
      Müasir  Azərbaycan  ədəbi dilində “... qeyri-qəti gələcək zamanın 
xüsusiyyətlərindən biri də felin inkar şəkli ilə işlənməsində özünü göstərir. ... 
inkar bildirən feillərdə  birinci şəxs yenə  də  həmin  şəkilçilərlə (-ar, -ər) 
işləndiyinə baxmayaraq, ikinci və üçüncü şəxslərdə bu şəkilçilərin sait və 

Filologiya məsələləri, 2017 
 25
samitlə bitən feillərdə həm sait, həm də samitdən əvvəlki y səsi düşür və r 
səsi  z  səsi ilə  əvəz olunur, yəni qeyri-qəti gələcək zamanı yalnız  z samiti 
ifadə edir ” (4, səh. 154). 
     Klassik ədəbiyyatda, folklor nümunələrində, bəzi dialektlərdə qeyri-
qəti gələcək zamanın inkarında I şəxsin təkində r səsinin n və z səsi ilə əvəz 
olunması da müşahidə edilir. Məsələn,  
   Dərya, səndə üzmənəm,   
   Boylasam da, üzmənəm, 
  Yarı məndən üzsən də,   
  Mən yardan əl üzmənəm (bayatı). 
 
      İ. Nəsimi poeziyasında bu fakt, xüsusilə  r-z  əvəzlənməsi olduqca 
üstündür. Nümunələrə nəzər salaq: 
 
  Deməzəm dil dərdini dildar haqqiçün  inan, 
 Yummazam göz gecələr didar haqqiçün  inan (səh. 171).  
 
Şikayət eyləmənəm dilbərin cəfasindən,  
Onun cəfası mana yegdürür vəfasindən (səh. 195). 
 
     Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam!  
    İ. Nəsiminin daha çox qeyri-qəti gələcək zamanın inkarından istifadə 
etməsi onun öz əqidəsinə, təriqətinə, dininə bağlılığından,  əqidə  və  məslək 
döyüşlərindəki dönməzliyindən irəli gəlir. 
      İ. Nəsiminin yaradıcılığında gələcək zaman məzmununun 
yaradılmasında felin təsriflənən formalarına daxil olan əmr və arzu, şərt 
formalarının da xüsusi çəkisi vardır. Felin bu formaları zamana görə 
dəyişməsə də, yəni konkret olaraq zaman kateqoriyasının morfoloji əlamətini 
qəbul etməsə  də, iş, hal və  hərəkətin icrasının gələcəyə aid olması heç bir 
şübhə doğurmur. Nümunələrə nəzər salaq: 
 
   Yarın gərək ki, mehri-rüxi dilpəzir ola, 
   Ta hüsn içində xəlqi-cahana əmir ola (səh. 35). 
  
  Ey Nəsimi, incuyi dürri bilən sərrafə sat, 
 Cövhəri nadana satma lölöi-şəhvarini (səh. 103). 
 
     Bu  nümunələrdə, göründüyü kimi, feillər arzu və  əmr 
formasındadır. Qrammatik zamanın morfoloji əlamətləri olmasa belə, 
misraların semantik yükü iş və hərəkətin gələcəkdə icra olunmasını nəzərdə 

Filologiya məsələləri, 2017 
 26
tutur. Yeri gəlmişkən, arzu şəklində  işlənmiş fel əmr formasının sinonimi 
kimi də işlənə bilir: ola – olsun . 
      Nəsimi şeirlərində gələcək zamanın əmr şəkli və ikinci şəxsin təki 
ilə ifadəsi olduqca üstündür:  
 
   Yüzünü məndən nihan etmək dilərsən, etməgil! 
   Gözlərim yaşını rəvan etmək dilərsən, etməgil! (səh. 141).  
 
     Müasir Azərbaycan ədəbi dilində felin əmr şəklinin ikinci şəxsinin 
təki  şəkilçi ilə  işlənmir.  Nəsimi yaradıcılığında felin əmr forması  həm 
şəkilçisiz (müasir ədəbi dilimizdə olduğu kimi), həm də  -gil  şəkilçi ilə 
işlənir.  
     İ. Nəsimi poeziyasında feli bağlama və feli sifət  şəkilçiləri də 
temporallığın yaradılmasında xüsusi əhəmiyyətə malik olan qrammatik 
vasitələrdir. Feli bağlama  şəkilçilərinin bəziləri müasir Azərbaycan  ədəbi 
dilində olduğu kimi, bəziləri isə müəyyən fonetik fərqlərlə müşahidə edilir. 
Müasir Azərbaycan  ədəbi dili ilə eyni olanlar: -ınca4;  -alı (-əli); -anda (-
əndə); -dıqca; - 
 Müasir Azərbaycan ədəbi dili ilə fərqli olanlar: -cəgin; -ıban4; -ubani; 
- cəgiz, -gəc və s.      
 Feli  sifət  şəkilçiləri də müəyyən fonetik fərqləri nəzərə almasaq ( -
digi, -dügün,  - dığı, -duğu; -düyüm; -an (-ən); -acaq (-əcək); -mış, -miş, -
muş, -müş), müasir ədəbi dilimizdən fərqlənmir. İstər feli bağlama, istərsə də 
feli sifət  şəkilçiləri iş, hal-hərəkəti keçmiş  və indiki zaman kəsimləri ilə 
əlaqələndirməkdə mühüm rol oynayır.  
     Göründüyü  kimi,  İ. Nəsimi yaradıcılığında qrammatik zaman 
anlayışı müxtəlif qrammatik formalarla ifadə edilmişdir. Bütün bu vasitələr 
isə obyektiv zamanın dildə ifadə vasitələridir. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. İmadəddin Nəsimi. Mən bu cahana sığmazam. “Gənclik”.  Bakı, 1991 
2. M. Kaşğari. Divanü lüğət-it-türk. II cild, Bakı, 2006 
3. Ə. Tanrıverdi. “Dədə Qorqud” un möcüzələr dünyası. “Elm və təhsil”. 
Bakı, 2015 
4. M. Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. “Şərq – Qərb”. 
Bakı, 2007 
 

: pdf -> 2017
2017 -> Morq küçəsində qətl
2017 -> Laser spectroscopy studies on nobelium
2017 -> Microsoft Word 2017 Front Matter Spanish doc
2017 -> 9 L o c a L friday, june 23, 2017 kuwait: Men and women pray at the Grand Mosque in Kuwait City early on Thursday, on the night of ‘Lailat al-Qadr’ which marks the revelation of the Holy Quran, Islam’s holy book
2017 -> No: 17264 Friday, June 23, 2017