Filologiya məsələləri, № 15 2017
1
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
M.FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU
ÔÈËÎËÎÜÈÉÀ
ÌßÑßËßËßÐÈ
№ 15
Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Али Аттестасийа Комиссийасы тяряфиндян рясми гейдиййа-
та алынмышдыр (Filologiya elmləri bюлмяси, №13).
Азярбайъан Республикасы Ядлиййя Назирлийи Мятбу
няшрлярин рейестриня дахил едилмишдир. Рейестр №3222.
«Елм вя тящсил»
Бакы – 2017
Filologiya məsələləri, № 15 2017
2
Ъурналын тясисчиляри: Азярбайжан Милли Елмляр Академийасы
Ялйазмалар Институту вя «Елм вя тящсил» няшриййаты
РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Иса Щябиббяйли, академик Васим
Мяммядялийев, академик Теймур Кяримли, akademik Низами Ъяфяров,
АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.ü.е.д., проф. Мющсцн Наьысойлу, АМЕА-нын мцхbир
цзвц, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Гулийев, ф.ü.е.д., проф. Вилайят Ялийев, ф.ü.е.д.,
проф. Fəxrəddin Veysəlli, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Казымов, ф.ü.е.д., проф. Рцфят
Рцстямов, ф.ü.е.д., проф. Надир Мяммядли, ф.ü.е.д., проф. İsmayıl Məmmədli,
ф.ü.е.д., проф. Мясуд Мащмудов, ф.ü.е.д., проф. Buludxan Xəlilov, ф.ü.е.д.,
проф. İlham Tahirov, ф.ü.е.д., prof. Əzizxan Tanrıverdiyev, ф.ü.е.д., проф.
Мцбариз Йусифов, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Пашайев, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз
Ряъябли, ф.ü.е.д., проф. Nizami Xudiyev, ф.ü.е.д., проф. Ъялил Наьыйев, ф.ü.е д.,
prof. Камиля Вялийева, ф.ü.е.д., prof. Азадя Мусайева, ф.ü.e.d. Paşa Kərimov,
f.ü.f.d., dos. Нязакят Мяммядли
Бурахылыша мясул: академик Теймур Кяримли
Ряйчи: filologiya elmləri doktoru, professor Надир Мяммядли
Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2017, № 15
ISSN 2224-9257
© ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2017
www. filologiyameseleleri. net
Filologiya məsələləri, № 15 2017
3
DİLÇİLİK
ELMAR ABDULRƏHİMOV
Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin
Bakı filialının Xarici Dillər və Xarici
Ölkələr Ədəbiyyatı kafedrası
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
elmar_adu@mail.ru
SUBSTANSIALLIQ SİNFİNDƏN AGENTİVLİK BİLDİRƏN
SİNTAKSEMLƏRİN LEKSİK BAZASI VƏ LEKSİK ƏHATƏSİ
(İNGİLİS ATALAR SÖZLƏRİ ƏSASINDA)
Açar sözlər: substansiallıq, sintaksem, agentivlik, aksionallıq, kvalitativlik,
stativlik, leksem, semantik sahə, leksik-semantik qrup
Ключевые слова: субстанциальность, синтаксема, агентивность, ак-
циональность, квалитативность, стативность, лексема, семантическое
поле, лексико-семантическая группа
Keywords: substantivity, syntaxeme, agentry, quality, action, state, lexeme,
semantic field, lexico-semantic group
Dilin müxtəlif səviyyələrində müvafiq vahidlərin funksionallığına
dair aparılan tədqiqatlar göstərir ki, onların nitqdə reallaşması zamanı
qarşılıqlı əlaqələr yaranır. Funksional sintaksisin başlıca vahidi sayılan
sintaksemlərin struktur cəhətdən cümlənin müəyyən sintaqmı çərçivəsində
tutduğu mövqedə məzmun planında sintaktik-semantik mənanı kəsb etməsi,
onların distributiv xüsusiyyətləri və variantlılığı dilin digər səviyyələri ilə sıx
bağlı olduğunu sübut etmək mümkündür. Bu baxımdan sintaksemlərin
funksional təhlili zamanı dilin leksik səviyyəsinin vahidləri olan leksemlərin
məna xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Belə halda, şübhəsiz, funksional
sintaksislə funksional leksikologiyanın qarşılıqlı münasibətləri aşkar olunur.
Tədqiqatçı bu və ya digər sintaksemin cümlənin dərindəki quruluşunda əks
etdirdiyi sintaktik-semantik əlamətlərinin müəyyən nitq hissəsinə aid olan
sözlərin hansı leksik-semantik qruplara daxil olması ilə yanaşı, onun leksik
əhatədə hansı mənanı kəsb etməsi kimi məsələlərin həllinə xüsusi diqqət
yetirməlidir.
Təqdim etdiyimiz məqalədə konkret olaraq ingilis atalar sözlərində
cümlənin mübtədası mövqeyində çıxış edən agentivlik (icraçı rolu) mənalı
Filologiya məsələləri, № 15 2017
4
sintaksemlərin ifadə olunduğu substantiv variantının leksik bazasını təşkil
edən leksemlərin, funksional leksikologiyanın vahidləri kimi aid olduqları
semantik sahə bloku və leksik-semantik qrupların təhlili verilir.
Dilin leksik səviyyəsində semantik sahə bir məfhumun ümumiliyi
ətrafında birləşən, ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid sözlərin məcmusu kimi başa
düşülür. Semanik sahənin təşkilində əsas baza mühüm ünsür olduğuna görə,
müəyyən münasibətlərlə əlaqəyə girib, həmin məfhumun gerçəkləşməsi üçün
material hesab olunur. Sözlər bir-birindən təcrid olunmuş halda deyil, dilin
leksik səviyyəsində paradiqmatik və sintaqmatik münasibətlərlə ayrı-ayrı
mənaların hesabına semantik sahə və leksik-semantik qruplarda birləşərək,
leksem statusunu alır. Leksemlərin mənası və onlara müvafiq məfhumlar di-
lin lüğət tərkibinin leksik-semantik qruplara bölünməsində əsas meyar kimi
çıxış edir. Şübhəsiz, ayrı-ayrı dillərin mədəniyyətində konseptual və dil məz-
munu dəyişkən və fərqli olduğundan semantik sahə dünya mənzərəsinin təq-
dimatı üsulu kimi, səciyyəvi milli baxımdan qavranılmasından asılıdır.
1
Seman-
tik cəhətdən “semlərin” təhlili zamanı alınan nəticələr leksemlərin semantik
təsnifatında geniş istifadə olunur. Cümlədə bu və ya digər leksem qrupuna daxil
olan üzvlər formal olaraq distributiv xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir.
2
İngilis atalar sözlərində cümlənin mübtəda mövqeyində işlənərək, hərəkə-
tin icraçısı vəzifəsini görən agentivlik mənalı sintaksemlərin funksional təhlili
nəticəsində məlum olur ki, onların əksəriyyəti substantiv (yəni isimdən
ibarət) və əvəzlikli variantlarda çıxış edir. Sırf agentivlik bildirən sintak-
semin substantiv variantı nəinki canlı/cansız, eləcə də şəxs, əşya, konkret və
mücərrəd anlayışları əks etdirən leksemlərlə ifadə olunur. Bunlar da, öz növ-
bəsində, agentivlik bildirən sintaksemin leksik bazasını təşkil edərək, ayrı-
ayrı semantik sahə və leksik-semantik qruplarda birləşir. Leksemlərin aid
olduqları semantik sahə və qrupların təsnifatı tədqiqatçıya sintaksemlərin
leksik bazası haqqında kifayət qədər fikir söyləmək imkanını yaradır.
3
İngilis atalar sözlərində işlənən agentivlik mənalı sintaksemlərin leksik
bazasını əsasən “İnsan məfhumunu bildirən semantik sahə” blokuna daxil
olan leksemlər təşkil edir. Məsələn:
1.Man proposes, God disposes (≈ Sən saydığını say, gör fələk nə
sayır.).
2. A good Jack makes a good Jill (≈ Pendiri dəri saxlar, arvadı əri
saxlar.);
3.Every cook praises his broth (≈ Heç kəs öz ayranına turş deməz.).
4.When Greek meets Greek, then comes the tug of war (≈ Daş qayaya
rast gəlib.).
5.Company in distress makes trouble less ( ≈ El ilə gələn vay toy-
bayramdır.).
Dostları ilə paylaş: |