Microsoft Word 2017 esas 15 sayi doc
Yüklə 3,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 15 2017
19 morfemi, ədəbi dilimiz üçün arxaikləşən, lakin tarixi qrammatikamızda söz yaratmada iştirak edən və qeyri-məhsuldar şəkilçi olan -t və müasir dövrdə söz yaradıcılığında fəal iştirak edən –la (la 2 ) şəkilçi morfemlərindən ibarətdir. Arınmaq sözünün təhlilinə gəlincə deyə bilərik ki, buradakı arı kök morfem, -n isə feilin qayıdış növünü yaradan şəkilçidir. Məs.:Günahlarınnan arınmağın vaxdıdı day. Söz “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında, klassik yazıçılarımızın əsərlərində də eyni mənanı daşımışdır. Axıb gedən arı sudan dəst aldı [13, s.38]. Qırxların qəlbi durudur, Gələnin qəlbin arıdır [10, s.322]. Həq xirqəyə ey salik, baqmaz içüni arıt [14, s.130]. Sözə dilimizin Bakı [17, s.111], Quba [15, s.278] dialektlərində, Qaraqalpaq dilində də arı şəklində eyni mənada rast gəlinmişdir. Arı sözü “Divani-lüğət it türk” əsərində arı//aruğ [11, s.32], Əhməd Yəsəvinin “Divani-hikmət” əsərində arığ [7, s.122] şəklində, eyni anlamda işlənir. Hazırda ədəbi dilimiz üçün arxaik sözlərdən hesab olunan yey sözü “Ac qonağa bir çörək, naz balışdan yeğdir” aforizmində “yaxşı” mənasında öz ilkin anlamını saxlamışdır. Aforizmdə işlənən və quruluşca sadə sifət olan yey//yeg sözünün linqvistik təhlilinə diqqət yetirsək, burada sözün əvvəlində işlədilən “y” samiti artımının qədim türk dili üçün xarakterik fonetik hadisə olduğunu görərik. Belə ki, dilimizdə işlədilən ildırım, ilan, ağlamaq, ulduz və s. kimi sözlər qədim və orta əsrlər dövründə daha çox yıldırım, yıldız, yığlamağ, yılan şəklində olmuşdur. Qeyd olunan sözlər müasir Türkiyə türkcəsində öz ilkin fonetik variantını qoruyub saxlamışdır. Bu leksik vahid müasir dövrdə bəzi dialekt və şivələrimizdə öz varlığını qoruyub saxlaya bilmişdir. Bu gün Azərbaycan dilinin bir sıra dialekt və şivələrində sözə sözə yeg//yey fonetik variantlarında rast gəlinir. Haqqında söhbət açdığımız leksem “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında yeg şəklində, “ öz əksini tapmışdır. “...Yalan söz bu dünyada olunca, olmasa yeg.” [13, s.32]. Söz müasir Türkiyə türkcəsinin dialekt və şivələrində ey//iyi [4, s.187] şəklində eyni mənada mövcuddur. Məs.: Nasılsın, eymisin (iyimisin)? M.Kaşğarinin “Divani lüğət-it-türk” əsərində də yeg sözü “daha yaxşı, xeyirli” [11, s.768] mənalarında işlənmişdir. Təsadüfi deyil ki, klassik ədəbiyyatımızda da yey kəlməsi ey şəklində geniş istifadə olunmuşdur. Ey Füzuli, odlara yansın büsati-səltənət, Eydir ondan həq bilir, bir guşeyi-külkan mana [8, s.17] Bütün bu faktlara əsaslanaraq deyə bilərik ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz aforizmdə əksini tapan yeg//yey sözü dilimizin qədim fonetik xüsusiyyətlərini özündə saxlayan arxaik leksik vahidlərimizindən biridir. Quruluşca sadə isim olan yazı sözü vaxtilə dilimizdə geniş dairədə işlədilsə də, artıq indi ədəbi dilimiz üçün arxaikləşmişdir. Buna baxmayaraq ində də Filologiya məsələləri, № 15 2017
20 dilimizin bir sıra dialekt və şivələrində, bəzi atalar sözlərində yazı sözünə rast gəlirik. Belə ki, xalq arasında işlənən“İçimiz bizi, yazımız xalxı yandırır” aforizminə paralel olaraq şifahi xalq ədəbiyyatımızda “İçim özümü, çölüm özgəsini yandırır” ifadəsi işlədilməkdədir. Nümunədən bu aforizmin formalaşmasında da yazı arxaik leksik vahidinin rolunu əyani şəkildə görmək mümkündür. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yazı sözü dialekt və şivələrimizdə “çöl, səhra” mənasında işlənməklə öz ilkin variantını saxlamaqdadır. Məs.: Qoyun-geçilər yazıda ottar da. Hətta bəzi yer adlarımız, yəni toponimlərin formalaşmasında da bu sözün işləndiyinin şahidi oluruq. Göyçay rayonun Qarayazı kəndinin adını buna misal göstərə bilərik. Sözə Azərbaycan dilinin Salyan şivəsində də eyni fonetik tərkib və mənada rast gəlinmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında da yazı sözü geniş işlənmə arealına malikdir. Məs.: Ozan evin tayağı oldur ki, yazıdan- yabandan evə bir qonaq gəlsə, ər adam evdə olmasa, ol anı yedirər-içirər, ağırlar-əzizlər, göndərər [13, s. 33] və yaxud Qalxar bizə gen yazıyı dar edər [13, s.140]. Bu söz Kərkük türkmanlarının dilində yazi [12, s.244] şəklində düzənlik, Türkiyə türkcəsinin Ərzincan və ətrafı şivələrində yazı [16, s.428] çöllük ərazi mənalarında qeydə alınmışdır. Müasir ədəbi dilimiz üçün arxaikləşən quruluşca sadə yer zərfi olan irax//irağ (iraq) leksik vahidi də dilimizdə mövcud olan bir sıra atalar sözləri və aforizmlərdə yaşamaqda və xalqımızın ulu keçmişinə işıq tutmaqdadır. Əvvəlcə onu qeyd etmək lazımdır ki, iraq sözü hazırda ədəbi dilimizdə mövcud olan “uzaq, kənar” leksik vahidlərinin arxaikləşmiş sinonimidir. “Dəvə irağına, qatır dırnağına baxar”, “Gözdən irax, könüldən qırax”, “İrax qurban tükündən”, “Qurd bizdən irağ olsun, yediyi quyruq olsun” kimi atalar sözləri və aforizmlərdə biz bu leksemin işlənməsinin əyani şahidi oluruq. Maraqlıdır ki, hələ bu gün də xalq arasın birisi it, ulaq, pişik və s. kimi heyvanları yanlışlıqla qoyun, keçi, çəpiş və bu kimi digər heyvanlardan birinə bənzədirsə, sanki öz günhını yumaq üçün tez “İrax qurban tükündən” ifadəsini işlədilir. Başqa sözlə desək, iraq leksemi ədəbi dilin passiv fondunda yer alsa da, xalqın dilində hələ də yaşamaqda və işlənməkdədir. İrax//irağ sözü həm “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında, həm də klassik ədəbiyyat nümunələrimizdə eyni mənada işlənmişdir. İrağından yaxınından bəri gəlgil, İgidlərin zərbin görgil [13, s.321] Olmaya kim pir qatında, Səni edə irax bir söz [8, s.321] Söz özbək dilində iorok, qaraqalpaq dilində djrak, oyrot dilində irak şəklində, eyni mənada işlənir. Yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, məqaləmizdə aforizmlərin, həmçinin atalar sözlərinin formalaşmasında mühüm mənbə rolunu oynayan bir sıra arxaizmlərin linqvistik təhlilindən
Yüklə 3,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|