46
fənlərin ünsürlərindən istifadə olunur. Bütün sadalananları nəzərə alaraq belə
nəticəyə gəlmək olar: söhbət yalnız qərb idarəetmə uçotu metodunun Azərbaycanın
uçot nəzəriyyəsi və praktikasına uyğunlaşdırmaqdan gedə bilər.
Köhnə və yeninin, özününkünün və özgənin düşüncəli sürətdə
əlaqələndirilməsi müasir müəssisələrin səmərəli idarə olunmasının açarıdır.
Bizim respublikamızda idarəetmə uçotunun inkişafı meyllərini gələcəkdə
müəyyənləşdirən başlıca amil bazar müqasibətlərinin dərinləşməsi və onların
qanunvericilik yolu ilə möhkəmləndirilməsidir.
Yalnız qanunvericilik yolu ilə müəssiələrə verilən iqtisadi sərbəstlik idarəetmə
uçotunun tətbiqi və daha da təkmilləşdirilməsi üçün başlıca meyar ola bilər.
47
FƏ
S L III. STEHSAL XƏ
RCLƏ
R N N UÇOTUNUN BEYNƏ
LXALQ
STANDARTLARA UYĞ
UNLAŞ
DIRILMASI
3.1. Xə
rclə
rin və
mə
suliyyə
tin beynə
xalq standartlara uyğ
un
olaraq tə
snifatı
Statistik hesablamalara görə müəssisələrdə satışdan əldə olunan pul vəsaitinin
və digər gəlirlərin hər bir manatına orta hesabla 90-95 qəpik cəmi xərc düşür. Bu
rəqəm əməliyyatların xarakterindən və digər amillərdən asılı olaraq istehsal
sahələri arasında tərəddüd edir. Xərclərin güman olunmayan çox böyük həcmi
müəssisə rəhbərlərini məcbur edir ki, idarəetmə uçotunda nəzarətə,
optimallaşdırmaya və qənaətə daha çox diqqət yetirsinlər.
Maliyyə uçotu hesablarında qeydə alınan stehsal xərcləri idarəetm uçotunda
müxtəlif əsaslarla qruplaşdırılır. Daha konkret desək, elə bir qruplaşdırma
fəaliyyəti tənzimləmək, hər şeydən əvvəl xərc kateqoriyaları və müəssisənin
bölmələri üzrə müvafiq qərarlar qəbul etməklə əlaqədar bütün pratkik ehtiyacları
ödəyə bilməlidir.
stehsal xərclərinin beynəlxalq praktikada qəbul olunan təsnifatı onların
müvafiq növlərinin kateqoriyalrı, yerləri və təyinatı üzrə aşağıdakı cədvəldə
verilmişdir (cədvəl 3.1.):
Cədvəl 3.1.
stehsal xərclərinin beynəlxalq pratkikada qəbul olunan təsnifatı
Təsnifatın əsası
Xərclərin növləri
Tam dövranın fazaları üzrə
Təchizat-tədarük, istehsalat, təminat,
maliyyə
Texnologiyaya nisbətən
Ə
sas, üstəlik (isehsala xidmət və onun
idarə
olunması xə
rclə
ri)
stehsalın həcminə təsiri üzrə
Daimi, dəyişən, sair
Maya dəyərinə aid edilmə üsulu üzrə
Müstəqim, dolayı
Baş verməsinin dövriliyi üzrə
Cari, birdəfəlik
stehsalata münasibəti üzrə
stehsalat, qeyri-istehsalat
48
Alınma üsulu üzrə
Faktik, plan, normativ
Ümumiləşdirmə üsuluna görə
Bütün həcmə düşən xərclərin məbləği;
mə
hsul vahidinə
düşə
n xə
rclə
r
Planlaşmanı əhatə etmə dairəsinə görə
(normalaş
dırma)
Planlaşdırılan
(normalaş
dırılan,planlaş
dırılmayan
(normalaş
dırılmayan))
Satışa münasibətinə görə
Satılmış məhsulların (malların) maya
dəyəri, dövr ərzində xərclər (maya
dəyərinə daxil edilməyən)
Məqsədəuyğunluğuna görə
Məhsuldar, qeyri-məhsuldar
Cari xə
rclə
r və
tə
xirə
salınan mə
srə
flə
r
. darəetmə uçotunda satışdan vəsait -
gəlirlər hesabına örtülən hesabat dövrünün cari xərcləri və yaxud hesabat dövrünün
mənfəətinin azaldılması kimi əks etdirilən kompensasiya olunmayan xərclər
təsnifləşdirilir. Gələcəkdə cari xərclərə çevriləcək aktivlərin satın alınması xərcləri
yuxarıda verilən təsniıatda araşdırılmır. Bu idarəetmə uçotunun ayrıca aspektidir.
Onlar aktivlərin əldə olunmasv və yaradılması üçün cəmlənən və istifadə olunan
kapital qoyuluşları və pul vəsaitlərinin hərəkəti proseslərini müşahidə etmək
vasitəsilə əks etdirilir. Cari xərclər cari gəlirlərlə, aktivlərə çəkilən xərclər isə
maliyyə resurslarının mənbələri ilə üzləşdirilir. Aktivlərə çəkilən xərclər daha
sonra cari xərclər formasını qəbul edir və müvafiq hesabat dövrlərinin cari gəlirləri
ilə müqayisə edilir. Kompleks xərclər də xərc daşıyıcısı sayılır və onlar özlüyündə
texnoloji, idarəetmə kommersiya, tədarük və s. xərclərə bölünür.
Cari xərclərin daşıyıcıları maya dəyərinin formalaşması üçün ayrılır və onda
həmin xərclər öz əksini vaır. Xərc daşıyıcılarına aiddir: hazır məmulat (son
məhsul), yerinə yetirilən işlər, göstərilən xidmətlər, aralıq məhsullarıə
yarımfabrikatlar, ayrıca detallar, hissələr, aqreqatlar, məmulat qrupları, başqa
sözlə, xərc xərc çəkilən obyektlər, kompleks xərclər də xərc daşıyıcılarına aiddir və
onlar texnoloji, idarəetmə kommersiya, tədarük və başqa xərclərə bölünür.
Xərclərin texnoloji kompeksi bilavasitə kakulyasiya daşıyıcıları (obyektlər)
üzrə xərcləri formalaşdırır: material ehtiyatlarının əldə olunmasına çəkilən tədarük
xərcləri; müstəqim və dolayı texnoloji ərlər.