Археолоэийа, Етнографийа
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
163
MƏMMƏDOV ARİF
AMEA Gəncə Regional Elmi Mərkəzin Arxeologiya və
Etnoqrafiya şöbəsinin müdiri, t.e.d. prof.
e-mail: Arif.Mammadov@mail.ru
GƏNCƏ ANTİK VƏ İLK ORTA ƏSRLƏRDƏ
Açar sözlər: körpü, şəhər, çay, yaşayış yeri, Strabon
Ключевые слова: мост, город, река, поселение, Страбон
Key words: bridge, town, river, settlement, Strabon
Gəncənin yerləşdiyi təbii coğrafi şərait, bol sulu çayları, münbit torpağı, zəngin filiz yatağı,
yanacaq, sənətkarlıq və tikinti üçün istifadə edilən meşə materialı, rəng almaq üçün boyaq bitkiləri və
təbii mağaralar bu ərazidə hələ neolit dövründə ilk insanların yaşamasına imkan vermişdir. Gəncənin
də daxil olduğu Albaniyanın münbitliyi haqqında eramızın I əsrində yaşamış Strabon yazırdı: «bir
dəfə əkilmiş torpaq iki və ya hətta üç dəfə bar verir, birinci dəfə hətta birə əlliyə, həm də dincə
qoyulmadan, dəmir yox kobud ağac xışla becərilərək, bütün düzənlik çaylarla və başqa sularla
Babilistan və Misirdəkindən yaxşı suvarılır, bunun nəticəsində isə otlaqlarla doludur. Bundan başqa
hava da ordakılardan təmizdir». Bunun ardınca biz oxuyuruq ki, «Albaniyadan axan Kür və onun
qolları torpağın münbitliyini artırır... üzüm tənəkləri heç vaxt toxa ilə üzülmür və hər beş ildən bir
kəsilir. Yeni tənəklər artıq ikinci ildə bar gətirirlər, boy atmışları isə o qədər bar verirlər ki, onun çox
hissəsi tənəyin üzərində qalır. Eyniylə, onlarda həm ev, həm də vəhşi heyvanlar gözəl artıma
malikdirlər». Qədim mənbələr Albaniyanı Uzaq Şərqlə ( Hindistanla ) bağlayan yollar haqqında da
məlumatlar verir (1.30).
«Onun vasitəsiylə ( Okus-Amu-Dərya çayı – A.M) – deyə Strabon yazır: bir çox hind malları
Xəzər dənizinə aparılır, oradan Albaniyaya və nəhayət Kürlə ondan sonra gələn ərazilərdən Yeksinə
göndərilir» (1.31). ( Strabon bu məlumatları Aristokuldan götürür, hansı ki, öz növbəsində onları
Patrokldan götürmüşdür).
Eramızın I əsrinin müəllifi böyük Plinidə oxuyuruq: «... Pompeyin yürüşü zamanı təsdiq
olunmuşdu ki, Hindistandan Baktriyaya, Oks çayına tökülən Baxtr çayına gəlib çıxmaq və bu çaydan
Kaspi dənizi ilə Kür çayınacan getmək olar və hind malları beş gündən gec olmayaraq quru yolla
Pontdakı Fasisə çatdırıla bilərlər».
Eramızın III əsrinin Roma müəllifi Q.Yuliy Solin də həmin sözləri təkrarlayır.
Strabon həmçinin, Hindistandan və Ön Asiyadan Xəzəryanı ölkələrə daxil olan başqa bir yolu
da göstərir: « ... farslar – deyə o yazır – demək olar ki, Kaspi sahilinn daha çox hissəsi üzərində ağalıq
edirlər, belə ki, hətta albanlardan və midiyalılardan aldıqları və dəvələrlə daşıdıqları Hind və Babil
malları ilə ticarət edirlər» (1.36).
Albaniya sonrakı dövrlərdə də öz münbitliyi ilə şöhrət qazanmışdır: «Aqvan (Alban ) ölkəsi
bütün mümkün mənfəətlər üzrə və Qafqaz dağlarının uca dağlarıyla abad və gözəldir. Əzəmətli Kür
çayı gur axarıyla özüylə çoxlu böyük və xırda balıqlar gətiir. O, gəzərək axır və Kaspi dənizinə
tökülür. Onun düzəngahları taxıl, üzüm, neft, duz, ipək və pambıq kağızıyla boldurlar; zeytun
ağaclarının sayı-hesabı yoxdur; dağlarda qızıl, gümüş, mis və sarı buxur çıxarılır.
Yırtıcı heyvanlar: aslanlar, qaplanlar, barslar, vəhşi eşşəklər və çoxlu quşlar; qartallar, şahinlər
və onlara oxşarlar da vardır...» - VII əsr tarixçisi Musa Kalankaytuklu Albaniyanı belə təsvir edir
(2.10-24).
Albaniyadan artıq qədim zamanlardan Azərbaycanı Gürcüstan və Ön Asiya ilə birləşdirən yol
keçirdi. Bu zəngin ərazidə təşəkkül tapan möhtəşəm şəhərlərdən biri də Gəncə idi.
Археолоэийа, Етнографийа
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
164
Gəncə ətrafındakı Gillikdağ emalatxanasından və düşərgəsindən əldə edilən dəvi gözü və
çaxmaqdaşı alətləri , İ.Cəfərzadənin Baxçakürd kəndindən tapdığı daş çömçə və isgənənin varlığı bu
ərazidə yaşamış insanların eramızdan əvvəl VII – VI minilliklərə aid neolit mədəniyyətinin
yaradıcılarından biri olduğunu söyləməyə əsas verir (3.14-15). Gəncə bölgəsində neolit dövründə
başlamış həyat tərzi e.ə V minillikdə eneolit dövründə də davam etmiş,yeni iqtisadi inkişaf üçün
zəmin yaranmışdır. Arxeoloji tədqiqatların nəticəsi sübut edir ki, bu dövrdə bölgənin əsas əhalisi
oturaq həyat tərzi keçirmiş, əkinşilik və maldarlıqla məşğul olmuşlar. E.ə. V minillikdə Gəncə
bölgəsində bizə məlum olan ev heyvanlarının hamısının əhliləşdirildiyi arxeoloji qazıntılar zamanı
aşkarlanmış osteoloji qalıqlarla təsdiqlənir (4.217).
Arxeoloji tədqiqatlar həmçinin e.ə IV-III minilliklərdə Gəncənin dağətəyi ərazilərində
məskunlaşmanın artdığını, yeni yaşayış yerlərinin meydana gəldiyini sübut edir. Bu dövrdə tuincun
kəşfi metallurgiya, metalişləmə və dulusçuluqda təkamülün olduğunu sübut edir. Məhz e.ə IV-III
minilliklərdə Gəncə eneolit mədəniyyəti əsasında yaranmış ilk tunc dövrü mədəniyyəti – Kür-Araz
mədəniyyətinin əsas mərkəzlərindən biri olmuşdur. Gəncə ətrafı kurqan abidələrində aparılan
arxeoloji tədqiqatlar burada dairəvi quyularda adi dəfnetmə və kremasiya adətlərinin olduğunu
izləməyə imkan vermişdir. Buradakı dəfn adətləri e.ə III minillikdə bu bölgədə qədim tayfaların
yaşadıqlarını sübüt edən əyani dəlillərdir. Gəncədə Kür-Araz mədəniyyəti tayfalarının mənəvi
mədəniyyəti burada tədqiq edilən qəbir abidələrində izlənilmişdir. Qədim Gəncə tayfalarının dairəvi
planlı quyu tipli qəbir abidələrində adi dəfn adətləri ilə yanaşı kremasiya- ölülərin yandırılıb
basdırılması adətləri də müşahidə olunmuşdur. Ətrafı və üstü daşlarla örtülmüş bu tip qəbirlər həm
Gəncə, həm də Qarabağın qədim tayfaları üçün səciyyəvidir. Dəfn adətlərindəki bu eynilik bu
ərazilərdə yaşamış tayfaların etnik mənsubiyyətcə də eyni olduqlarını sübut edir (15.16).
Gəncə ətrafı kurqanlarda (Zurnabad) rast gəlinən monoxrom boyalı keramika e.ə III-II
minilliklərdə Gəncə bölgəsində iri tayfa ittifaqlarının vahid mərkəzlərdə birləşdiyini sübut edir. Çünki
arxeoloji tədqiqatlar Urmiya hövzəsində, Naxçıvanda və Qarabağda da həmin dövrdə eyni proseslərin
getdiyini göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim Azərbaycanda ilkin şəhər mərkəzləri də məhz bu
dövrdə yaranmışdır. Həmin mədəniyyət mərkəzlərinin iqtisadiyyatında sənətkarlığın əsas sahələrindən
olan dulusçuluğun mühüm rolu olmuşdur. Gəncədə həmin dövrdə mövcud olan boyalı saxsı qabların
istehsalı burada e.ə III-II minilliklərə aid şəhər sənətkarlığının əsas göstəricilərindəndir və burada ən
azı e.ə II minilliyin ortalarında ilkin şəhər mərkəzlərinin yaranmasından xəbər verir (5.47-48).
Arxeoloji tədqiqatların nəticələri e.ə IV-I minilliklərdə Yaxın Şərq və Ön Asiyanın ticarət
mərkəzini əlaqələndirən əsas karvan yollarının da Gəncədən keçdiyini göstərir ki, bu da Gəncə
şəhərinin bu ticarət yolu üzərində inkişaf tapdığını və bütün Cənubi Qafqazda mühüm mədəniyyət
mərkəzlərindən biri olduğunu söyləməyə əsas verir. 1897-ci ildə Gəncə ətrafında Makedoniyalı
İsgəndərin adına kəsilmiş gümüş pul dəfinəsinin tapılması da antik dövrdə bu ərazidə yüksək dərəcədə
inkişaf etmiş sənətkarlıq və ticarət mərkəzi kimi tanınan iri bir şəhərin olduğunu təsdiq edir. Gəncə
şəhərinin əsasının e.ə IV əsrdə makedoniyalı İsgəndər tərəfindən qoyulması ilə bağlı əfsanəvi
məlumatlar da vardır. Hətta N.Gəncəvinin İsgəndərnamə poemasında İsgəndərlə Nüşabənin görüşü
zamanı yeni bir şəhərin əsasının qoyulduğu da bildirilir. Həmin dövrdə Bərdə şəhəri mövcud
olduğundan və Nüşabə də onun hökmdarı kimi tanındığından yeni əsası qoyulan şəhərin Gəncə
olduğunu ehtimal etmək olar. Lakin Makedoniyalı İsgəndərin Şimali Azərbaycanda olmadığı haqda
fikirləri əsas götürsək onda bu fikir yalnız ehtimal xarakteri daşıya bilər.
«Rus şəhərləri» məqaləsinin anonim müəllifi Cənubi Qafqazın, o cümlədən də Azərbaycanın
bir çox şəhərlərinin zamanını göstərməklə cədvəlini vermişdir ki, burada Gəncə e.ə II – b.e IV
əsrlərində salındığı bildirilir (5.41).
Lakin burada hansı mənbələr əsasında bu qənaətə gəlindiyi bizə məlum deyildir. Eyni sözləri
Gəncənin Bərdə və Beyləqandan qədim olmasını göstərən Qademeysterin məlumatları və “Bərdədən
yaxın məsafədə başqa bir şəhər də çiçəklənirdi, hansı ki, dağıntılar zamanı onu əvəzləyirdi, bu məhz
Gəncə şəhəri idi. Onların mənşəyi yəqin ki, eyni idi...” adlı fikri də təsdiq edir. Arşakilərin süqutundan
sonra Gəncə burada öz paytaxtlarını təsis etmiş Aqovantsların əlinə keçdi, buna görə də başqa bir
Археолоэийа, Етнографийа
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
165
Qandzaq ( Gəncə - A.M) şəhəri də tikilmişdir. Təbrizdən fərqləndirmək üçün onu Gəncək – Aqovants
adlandırmağa başladılar – deyə Şopen məlumat verir (6.13).
Gəncə şəhərinin antik dövrünə dair arxeoloji məlumatlar hələ XX əsrin 30-cu illərindən
məlumdur. Gəncə tarix diyarşünaslıq müzeyinin keçmiş direktoru Y.R.Xadarin 1935-ci ildə qədim
Gəncə ərazisindən yerüstü materiallar toplayarkən dulus çarxında hazırlanmış qırmızı gilli, qalın
divarlı, bir qabın hissəsini tapmışdı. Qabın ölçüsü 7x5 sm-ə qədər olmuşdur. Qab hissəsinin çöl
səthində relyefli ştamplanmış, ovunmamış yazı olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Mütəxəssislərin
fikrincə bunlar Alban yazılarına daha çox oxşar olmuşdur(7.30).
Eyniylə belə bir qabın oxşarı XX əsrin 40-cı illərində Gəncə çayının sağ sahil hissəsinin
ərazisində, birinci şəhərin şimal küncünün yaxınlığında M.M.Altman tərəfindən tapılmışdı. Həmin
qab hissəsini nəzərdən keçirən akademik İ.İ. Meşşaninov belə qənaətə gəlmişdur ki, həm Y.R.Xadarin
tərəfindən tapılmış birinci qabın hissəsinin, həm də M.M. Altmanın əldə etdiyi ikinci qab qırığının
üzərindəki yazıda eyni bir söz və ya eyni bir ifadə vardır (8.14).
1961-ci ildə Gəncə kərpic zavodunun işçiləri tərəfindən torpaq işləri görülən zaman bir neçə
ədəd gil qab tapılmışdır. 21-25 fevral 1961-ci ildə Gəncəyə ezam olunmuş S.M.Qazıyev və İ.A.
Babayev həmin qabların tapıldıqları yerdə olmuşdular. Belə qənaətə gəlinmişdir ki, arxeoloji abidələr
tapılan sahə Gəncə dəmiryolu stansiyasından 2km qərbdə yerləşir. Həmin yerdə bir hektardan artıq
sahə 4m dərinliyə qədər qazılmış və qazıntının şimal kəsiyində 2,8 metr dərinlikdə təqribən 0,5 metr
qalınlığında antik dövrə aid mədəni təbəqə aşkar edilmişdir. Əldə edilən arxeoloji materiallar əsasən
saxsı qabların hissələrindən, təndir və ocaq yerlərindən, kül, kömür və başqa məişət tullantılarından
ibarət olmuşdur (9.74).
Əldə edilən qablardan ikisi yuvarlaq gövdəli, süddan biçimlidir. Bunlardan birincisi qırmızı
rəngli olub çiyin hissəsi ikidalğalı və bir nöqtələrdən düzəldilmiş xətlərlə əhatə olunmuşdur.
Hündürlüyü 21sm, oturacağın diametri 9,5sm, gövdəsinin enli yerində diametri 17 sm, boğazının
uzunluğu 6sm, ağzının diametri 10x6,5 sm-dir (9.75).
İkinci qab qara rənglidir, onun hündürlüyü 14,5 sm, oturacağının diametri 7sm, gövdəsinin
enli yerindən diametri 11,5, sm ağzının diametri isə 6,5 sm- dir.
Üçüncü qab şara bənzər gövdəyə malikdir. Bu qulpsuz, qısa və enli boğazlı qabın ağzının
kənarları azca xaricə əyilmişdir. Hündürlüyü 8,3 sm, oturacağının və ağzının diametri 6 sm,
gövdəsinin enli yerindən diametri 8,5 sm, boğazının hündürlüyü 2sm-dir (9.76).
Saxsı qabların hər üçü dulus çarxından istifadə olunmadan əl ilə düzəldilib, üzəri
sığallanmışdır.
Bu tip saxsı qablar Yaloylutəpə və Küp qəbirləri mədəniyyəti abidələrindən məlumdur.
Gəncədən tapılan qablar təkcə xarici görünüşlərinə görə deyil, saxsının rənginə, hazırlanma və
birləşdirilməsinə görə də Yaloylutəpədən və onunla həmdövr abidələrdən tapılan qablara çox oxşayır
və təqribən e.ə IV-III əsrlərə aiddirlər.
Tapıntıların içərisində sümük əşyalar da diqqəti cəlb edir. Bu girçənə sümüyünün başından
düzəldilmişdir. Girçənə sümüyünün kəsilməsindən alınan yarımkürə formasında olan bu əşya ortadan
deşilmişdir. Kobud düzəldilməsinə baxmayaraq , üzərində təsərrüfat məqsədilə işlədilməsini bildirən
iz qalmışdır. Ondan ip əyirmək üçün iy başlığı (əyircək) kimi istifadə edildiyini söyləmək olar. Onun
diametri 3,7 sm, qalınlığı 1,7sm, deşiyin diametri 0,7 sm dir.
Belə sümük əşyalara Gəncə və ətraf ərazilərinin eneolit dövründən başlayaraq son orta əsrlərə
qədərki abidələrində rast gəlinmişdir.
Saxsı qabların başqa analoji materiallarla müqayisəsi əsasında yeni arxeoloji abidələr aşkar
edilən sahədə mədəni təbəqənin e.ə I minilliyin ortalarına aid olduğunu söyləmək olar (9.77).
Qazıntı sahəsindəki ocaq, təndir yerləri, kül və kömür qalıqları, istehsal tullantılarının
çıxdaşları, ipəkçilikdə istifadə olunan əyircəyin tapılması antik dövrdə Gəncədə şəhər mədəniyyətinin
inkişafını göstərən tutarlı dəlillərdəndir.
Археолоэийа, Етнографийа
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
166
Gəncə şəhərinin antik tarixinin müəyyənləşdirilməsində Gəncə arxeoloji ekspedisiyasının
2008-ci ildə apardığı arxeoloji qazıntıların nəticələri də tutarlı faktlar gətirməyə imkan verir (10.112-
113).
Gəncə arxeoloji ekspedisiyası Gəncə-Bakı dəmiryol xəttinin 8-10 km-də, dəmiryolunun
solunda, 10 metrlik məsafədə, Samux rayonunun Tatlı bələdiyəsinə tabe olan və Gəncə Dövlət
qoruğuna aid ərazidə 50 metr
2
sahədə arxeoloji qazıntı işləri aparmışdır. Ümumi dərinliyi 4,2 metr
olan qazıntı sahəsində üç nədəni təbəqənin varlığı müəyyənləşdirilmişdir. Üst mədəni təbəqə
aşınmalara və digər xarici təsirlərə məruz qaldığından nisbətən nazikdir. Burada mədəni təbəqənin
qalınlığı 1,3 metr olub IX - XIV əsrləri əhatə edir. Ikinci mədəni təbəqə 1.4 metr qalınlığında olub III-
IV əsrləri, üçüncü mədəni təbəqə isə 1,5 metr qalınlığında olub e.ə IV- b.e III əsrlərini əhatə edir
(10.112).
Qazıntı sahəsinin üst mədəni qatında orta əsrlərə aid 16 ədəd sikkə, digər təbəqələrdə də
müvafiq dövrlərə aid materiallar əldə edilmişdir. Əksər tapıntılar saxsı materiallar olsa da şüşə və
metal əşya qalıqları da kifayət qədərdir. Şüşə materialların hissələri ilk orta əsr və orta əsr
təbəqələrindən aşkarlanmışdır.
Abidənin ilk orta əslər dövrünə aid mədəni təbəqəsinin üzərində cədvəl şəklində əlifba
verilmiş saxsı qab hissəsi tapılmışdır. Bu əlifbanın qədim Alban əlifbasına çox oxşardır (11.258).
2010-cu ildə qədim Gəncənin ərazisi hesab edilən Şəhər burnunda arxeoloji tədqiqatlar şəhərin
salınmasına dair yeni məlumatlar üzə çıxardı. Kür çayının Mingəçevir su anbarına töküldüyü yerə
yaxın məsafədə, Kürün köhnə yatağının sağ sahilində gəmilərin dayanması üçün «Buxta» (1-ci şəkil)
və onun yaxınlığında yüklərin yerləşdirilməsi və müsafirlərin gecələməsi üçün nəzərdə tutulan
hücrələrin (2-ci şəkil) olduğunu müəyyənləşdirildi. Buxtanın dayanacağının eni 7m 20 sm, hər qolun
qalınlığı 1m 60 sm-dir. Dirəklər yonulmamış daşdan kirəc məhlulu ilə hörülmüşdür. Bu bir daha sübut
edir ki, antik müəlliflərdən Strabon, Yuli Solin, Böyük Plini və s. söylədikləri kimi Kür çayı
eramızdan əvvəlki dövrlərdə gəmiçilik üçün yararlı olmuşdur. Arxeoloji tədqiqatlar sübut edir ki,
məhz buna görə də qədim iri yaşayış məskənləri Kür çayı boyunca salınmışdır (12.30).
Şəhər burnu yaşayış yerində 5x20 metr ölçüdə götürülmüş sahə dörd kvadrata bölünərək
tədqiq olunmuşdur. Burada əsasən iki mədəni təbəqənin olduğu müəyyənləşdirilmişdir. I mədəni
təbəqə III-IX, ikinci mədəni təbəqə isə e.ə III- b.e II – III əsrlərini əhatə edir. I mədəni təbəqədən
əsasən iri və orta həcmli təsərrüfat küpləri və onların hissələri, iri xeyrə tipli qablar, kirkirə daşları,
səntkarlıqda istiadə edilən daş və gildən hazırlanmış alətlər rəng vurmaq üçün möhürlər, II mədəni
təbəqədən isə əsasən e.ə III – b.e. II əsrlərinə aid saxsı qablar, metal qırıntıları, b.e I əsrinə aid şüşə
qabın hissələri və s. əldə edilmişdir (3-cü şəkil). Tədqiqatların nəticələri e.ə V-IV əsrlərdə bu ərazidə
yüksək dərəcədə inkişaf etmiş həm liman, həm də ticarət mərkəzi kimi mövcud olmuş bir şəhərin
olduğunu söyləməyə imkan verir. Bu şəhər antik Gəncə olmuşdur. Beləliklə, Gəncə bölgəsində
aparılan arxeoloji tədqiqatların nəticələri burada yaşayışın hələ daş dövründən başlandığını, tarixin
sonrakı mərhələlərində ardıcıl olaraq davam etdiyini, e.ə II minilliyin sonu – I minilliyin
başlanğıcında burada yaşayışın daha da intensivləşdiyini və ərazidə şəhər tipli yaşayış məskənlərinin
yarandığını, antik dövrdə onların ticarət , sənət və mədəniyyət mərkəzləri kimi öz inkişafının ən uca
zirvəsinə yüksəldiyini söyləməyə əsas verir.
Gəncə ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar erkən orta əsrlər dövründə də bölgədə intensiv
həyatın olduğunu söyləməyə əsas verir. Tarixi məlumatlar isə arxeoloji dəlilləri təsdiqləsə də işğalçı
dövlətlərin maraqlarına uyğun olaraq tarixi saxtalaşdırmalara da yol verilir. Erkən orta əsrlər dövründə
həm də Sasani imperiyasının Albaniya torpaqlarını işğalı ilə xarakterikdir (13.74). Bu Albaniyada
fedalizmin yaranmasına və inkişafına müsbət təsir göstərən amillərdəndir. Lakin bu vaxta qədərki
əksər tədqiqat əsərlərində Sasani ordularının ərazidəki hərbi əməliyyatları zamanı dağıdılmış
şəhərlərin əvəzinə yenilərinin qurulmasını, yaxud onların bərpasını, tamamilə yeni şəhərlərin
salınması kimi qələmə alır, beləliklə qərəzlilikdən əziyyət çəkir, bu və ya başqa bir hadisəni şübhə
altına qoyur, bir-birinə zidd olan məlumatlar verirlər. Bəzən bu yazılı məlumatlar tamamilə
həqiqətdən uzaq olurlar. Məsələn Makedoniyalı İsgəndəri müşayət edən yunan müəllifi Aristoblun
Археолоэийа, Етнографийа
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
167
Hindistandan , Qara Dənizdən, Xəzər dənizindən keçən su yolu haqqında hekayətində söylədikləri
Qərbi Avropa alimi Herman tərəfindən tamailə rədd edilmişdir (14.86).
Bu cür fikirlər onu göstərir ki, yazılı mənbələr yalnız onların hərtərəfli yoxlanılmasından və
məlumatlara tənqidi yanaşıldıqdan sonra tarixi sənəd kimi müəyyən nəticələrin çıxarılması üçün əsas
ola bilərlər. Bu cür məlumatların dəqiqləşdirilməsində etnoqrafik və folklor məlumatlarının da
əhəmiyyəti böyükdür.
Gəncə şəhərinin yaranmasına aid olan yazılı mənbə məlumatları da bir-birinə ziddir və
arxeoloji məlumatların köməyi olmadan müəyyən nəticələrə gəlmək mümkün deyil.
Mənbələr göstərir ki, «Gəncə şəhəri VII Tiqran zamanı farslar, VII əsrin ortalarına yaxın isə
ərəblər tərəfindən talan olunmuşdu. VII əsrin sonlarında şəhər xəzərlər və ərəblər arasında hərbi
toqquşmaların mərkəzi olmuşdu...»(14.44).
Gəncənin salınmasına dair yazılı mənbələrdən ən erkən tarixi XV əsr İran tarixçisi Mirxond
göstərərək bu hadisəni, şifahi rəvayətlərə əsasən Sasani şahı I Qubadın (489-531) adına yazır: “ Qubad
tikinti sevən şah idi, o, möhtəşəm binalar və çoxsaylı şəhərlər saldırmışdı. Bərdə, Gəncə və Miafarin
də onun tərəfindən salınan şəhərlərin içərisindədir (14.257).
Görünür, Mixrond tərəfindən gətirilən əfsanə xalq yaddaşının Cənubi Azərbaycan Gəncəsi
haqqındakı xatirələrini ifadə edir. XIII əsr ərəb coğrafiyaçısı Yaqut bu şəhəri sasani dövrünün dini
mərkəzi kimi xatırladır: «Burada maqların ibadətgahı və qədim atəşgah, həmçinin də Keyxosrov
tərəfindən ucaldılmış böyük və çox uca bir sarayın yerləşdiyini» göstərir. Gəncə təkcə dini deyil, həm
də Şərqdə tranzit ticarətin əsas mərkəzi idi. Qədim yunan mənbələrində göstərilir ki, e.ə I əsrdə Gəncə
(Cənubi) Azərbaycanın (Atropatenanın) paytaxtı idi və şərqdən (Hindistandan) qərbə gedən ticarət
yolu «Ekbatan və Atropatena Qadzakından» keçirdi. Tranzit ticarətin qovşaqları – Şərqdə Atropatena
Qandzakı və Ekbatan idilər (16.12).
Mirxond tərəfindən gətirilən məlumatlarda hələ ki, başqa yazılı məlumatların göstəriciləri
təsdiqlənmir (17.289).
Daha bir maraqlı tapıntı İmamzadənin uçmuş hissəsində 1878- 1879-cu illərdə bərpa işləri
aparılarkən əldə edilmişdir. Buradan daş üzərinə yazılmış inşaat kitabəsi aşkara çıxarılmışdır (18.37).
Kitabənin İmamzadənin yerində VIII əsrin əvvəllərində dəfn edilmiş İmam Məhəmməd Bağırın oğlu
İbrahimə aid olduğu müəyyən edilmişdir. Deməli, Gəncə həmin dövrdə bir ziyarətgah mərkəzi kimi
də məhşur olmuşdu. Bir maraqlı fakt da ondan ibarətdir ki, Bizans imperatoru İrakli(610-641) Şərqə
hücum edərkən onun Naxçıvandan çıxıb Atropaten Gəncəsinə getdiyi mənbədə (Sebeos) xüsusi qeyd
edilir. İ.M. Cəfərzadə haqlı olaraq göstərir ki, deməli, Atropaten Gəncəsindən başqa bu dövrdə Arran
Gəncəsi də mövcud olmuşdur. Əks tədqirdə müəllifin Atropaten sözünü işlətməsinə ehtiyac qalmazdı
(19.210).
M.X. Şərifli isə «Gəncə şəhərinin əmələ gəlməsi tarixi haqqında» adlı məqaləsində qədim
Gəncə şəhərinin hicri 245 (859/ 60-cı) ildə bina edilməsi tarixini qəbul edir. O, öz fikrini
əsaslandırmaq üçün Moisey Kalankatuklunun «Ağvan Tarixi» əsərinin ikinci fəslində (bu fəsil X
əsrdə yazılmışdır) və Münəc cimbaşının əsərinin «Tarixi əl – Bab və Şirvan» fəslində ( bu fəsil 1106 –
cı ildə Dərbənddə tərtib edirlmişdir) deyilmiş məlumatlara əsaslanır. Birinci mənbədə yazılır ki, ərəb
canişini Məhəmməd ibn Xalid «Oradan (Bağdaddan) yenə də padşahın hökmü və xəzinə ilə gəldi,
Arşakaşen (Arran) vilayətində Qanzak (Gəncə) şəhərini tikdirdi. «Tarixi əl – Bab və Şirvan» əsərində
isə həmin fikir, demək olar ki, təkrar edilmişdir (20.60).
İ.M. Cəfərzadə Gəncədə aşkara çıxarılan qala divarlarının ən qədimini eramızın V – VI
əsrlərinə aid edir və bu divarların tikilməsinin mənbədə göstərilən Qubad şahın fəaliyyəti ilə əlaqədar
olduğunu göstərir. Müəllif Mirxondun verdiyi məlumata üstünlük verir və yazır ki, «Bu məlumata
daha çox inanmaq olar». Çox maraqlıdır ki, həmin qala divarı 7.5 m qalınlığı olan mədəni təbəqənin
üstündə tikilmişdir. Bünövrənin qoyulması üçün əvvəlcə xəndək qazıldığını da nəzərə alsaq, bu
rəqəmin daha böyük olduğunu demək olar (21.101).
Deməli qala divarları ilə hasarlananadək Gəncədə möhtəşəm şəhərtipli yaşayış məskəni
mövcud olmuşdur.
Археолоэийа, Етнографийа
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
168
Təəssüflər olsun ki, qədim mənbələrdə və erkən orta əsrlər dövründə (Sasani dövründə)
Albaniyada Gəncə adlı şəhərin mövcud olduğunu göstərən heç bir məlumat yoxdur. Gəncə haqqında
VII əsrin II yarsının şəhəri kimi məlumatlara XIV əsr tarixçisi Həmdullah Qəzvinin əsərlərində rast
gəlinir. O yazır: «Gəncə... bir İslam şəhəridir, hicri 39-cu ildə salınmışdır», bu da mialadın 659/60 – cı
illərinə müvafiqdir (21.53).
Akademik V.V Bartold ehtimal edir ki, «39» tarixi, ola bilsin ki, «239»-un qısaldıraq
yazılmasıdır. «Görünür 239= 853/54- dür»- deyə o yazır (22).
Naməlum müəllif tərəfindən yazılmış XVI əsrə aid «Dərbəndnamə» əsərində qeyd edilir ki,
VII əsrin sonu – VIII əsrin əvvəllərində xəzərlərin Azərbaycan ərazisinə dəfələrlə etdikləri yürüşlər
zamanı Gəncəyə də toxunmuşlar. «Şirvan və Gəncə» – deyə mənbə bildirir – «onlra ciddi müqavimət
göstərmək üçün yetərincə möhkəmləşdirilməmişlər. Xəlifə Valid Dərbəndi işğal etmək üçün sərkərdə
Məsləməni göndərdi. O, xəzərlərə qarşı uğurlu yürüşdən sonra Əbdül Əziz əl- Bəxilini Gəncə və
Şirvan əyalətlərinin hakimi təyin etmişdi»(23.77).
Məsləmənin xəzərlərə qarşı yürüşləri haqqındakı IX əsr mənbələrində - Təbəri və Bələzuridə
ətraflı məlumatlar tapırıq. Sonuncu, həmçinin, Əbdül-Əziz əl Bəxili haqqında da məlumat verir, lakin
orada Gəncə haqqında heç bir söz deyilmir.
«Dərbəndnamə»nin müəllifi Məsləmənin Dərbəndə qarşı yürüşü, həmçinin də o dövrün tarixi
şəxsiyyətləri az və ya çox dərəcədə düzgün məlumatlar versə də, bəzi hadisələri düzgün şərh etmir
(23.103).
«Dərbədnamə»nin müəllifi tərəfindən çoxlu mənbələrdən istifadə olunmuşdur, lakin bunların
məhz hansı mənbələr olması indiyənədək müəyyənləşdirilməmişdir.
Beləliklə, qədim Gəncə ərazisində, o cümlədən Şəhər burnunda aparılan arxeoloji qazıntıların
nəticələri Gəncədə ilk insanların hələ daş dövründən yaşadığını, bu bölgənin neolit, eneolit və tunc
dövrü mədəniyyətlərinin mərkəzlərindən biri olduğunu, orta tunc dövründə burada sinfi
təbəqələşmənin daha da artdığını və tayfa mərkəzi olan iri bir şəhərin yarandığını, antik və ilk orta
əsrlər dövründə isə inkişaf edərək daha da böyüdüyünü söyləməyə əsas verir.
ƏDƏBİYYAT
1. Страбон
География – М., 1964.
2. Kalankatlı M.
Alban tarixi (tərcüm. Z.M.Bünyadov), Bakı 1993, 269 səh.
3. Məmmədov A.M.
Gəncə və onun ətrafının tarixi-arxeoloji tədqiqi (ən qədim
zamanlardan XIX əsrə qədər), Gəncə, Elm 2008, (296 səh).
4. Məmmədov A.M.
Gəncə antik və ilk orta əsrlərdə //Gəncə tarixinin aktual
problemləri, II elmi-praktik konfransın materialları, Gəncə
2010, səh. 6-7.
5. Məmmədov A.M.
Gəncəbasar IV – XIII əsrlərdə Bakı 1993.
6. Джафарзаде И.М.
Историко-археологической очерк старой Гянджи, Баку
1949.
7. Альтман М.М.
Исторический очерк города Гянджи, Баку 1949.
8. Ахмедов Р.Дж.
Городище Гянджа (Из серии МКА), Баку 1985.
9. Babayev İ.A.
Kirovabad şəhəri yaxınlığında yeni arxeoloji tapıntılar //AMM,
Bakı 1965, VI cild, s. 74-77.
10. Məmmədov A.M.
Gəncə arxeoloji ekspedisiyasının qazıntıları, //Azərbaycanda
arxeoloji tədqiqatlar, Bakı 2008, səh. 112-113.
11. Məmmədov A.M.
Əliyev T.V.
Gəncə arxeoloji ekspedisiyasının 2009-cu ildəki arxeoloji
qazıntı və çöl-tədqiqat işləri, //Azərbaycanda arxeoloji
tədqiqatlar 2009, Bakı
Археолоэийа, Етнографийа
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
169
12. Allahverdiyeva S.K.
Nizami Gəncəvinin əsərlərində sənətkarlığa dair //Gəncə
tarixinin aktual problemləri, II elmi-praktik konfransın
materialları, Gəncə 2010, səh. 30-31.
13. Nərimanov İ.H. Gəncəçay rayonunun arxeoloji abidələri, Bakı 1958.
14. Məmmədov A.M.
Nizami Gəncəvinin əsərlərində maddi-mədəniyyət motivlərinə
dair (Azərbaycanın Qədim və orta əsr tarixi problemləri,
M.Gəncəvi – 850), Bakı 1992, s. 85-88.
15. Мирхонд
Раузат-ас-сафа (пере. Текст Луинов), 1904, стр. 259.
16. Гуммель Я.Н.
Краткий предварительный отчет об археологических
исследованиях
произведенных
в
Кировабаде
и
примечающих к нему районах, 1938 г., Азерб. ССР.
н/архив, НАНАН Азерб. Инв. 788 «б».
17. Məmmədov A.M
Allahverdiyeva S.K.
Gəncə şəhərinin yaranması və yerdəyişmələrinə dair, Tarix və
onun problemləri, Bakı 2007, № 7, s. 288-292.
18. Мамедзаде К.М.
Архитектурные памятники Гянджи, // Из серии МКА,
1991, 46 стр.
19. Məmmədov A.M
Nuriyev A.B.
Qoşqarçay və Kürəkçay hövzəsində təhrif olunmuş yer adları
haqqında, //Tarix və onun problemləri, Bakı 2003, № 4, s. 209-
213.
20. Şərifli M.X.
Gəncə şəhərinin əmələ gəlməsi tarixi haqqında, Az EA
Məruzələri, XII cild, 1963, № 6, səh. 89-93.
21. Хамдаллах Казвини
Нузхат ал-кулуб (Материалы по Азербайджану), Баку Элм
1983, стр. 53, 56.
22. Бартольд В.В.
Место прикаспийских областей в истории мусульманского
мира,
изд.
Общества
обследования
в
изучения
Азербайджана, Баку, 1925, стр. 60.
23. «Дербенднаме»
Пер. с языков тюркского, арабского, персидского и
французского под ред. Алиханова – Аварского. Тифлис
1898, стр. 103-105.
МАМЕДОВ АРИФ
Зав. отделом Археологии и Етнографии
Гянджинской Региональной Научного
Центра НАНА доктор исторических наук, профессор
ГЯНДЖА В АНТИЧНЫЙ ПЕРИОД И В РАННЕМ СРЕДНЕВЕКОВЬЕ
РЕЗЮМЕ
Расположение Гянджи в удобном географическом положении, богатые водой реки, плодород-
ные земли, богатые природные ресурсы, лесные материалы для развития ремесла и строителст-
ва, растения для получения красок - все это давало возможность поселятся здесь людям еще в
период неолита.
Раскопки проведенные на территории древней Гянджи позволили дать новые сведения о горо-
де. Экспедиция во время раскопок на месте падение Куры в Мингечаурское водохранилище об-
наружила остатки «Бухты». Сведения о строительстве бухты на берегу Куры имеются у антич-
ных авторов – Страбона, Плиния Старшего и др. Рядом с Бухтой было обнаружена пристань
для складирования товаров и дома для проживания купцов.
Археолоэийа, Етнографийа
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
170
Таким образом археологические раскопки подтверждают, что древный человек проживал на
территории древней Гянджи еще в период каменного века. Это зона является одним из центром
развития неолитической, енеолитической и эпохи бронзовой культуры.
MAMEDOV ARIF
Head of Archaeology and Ethnography
Department of Ganja Regional
Scientific Centre ANAS, PhD in history, professor
GANJA IN THE ANCIENT PERIOD AND IN THE EARLY MEDIEVAL
SUMMARY
Location of Ganja in a convenient geographical position, rich river water, fertile land, rich
natural resources, forest materials for development of craft and construction, plants for getting dyes -
all this made it possible for people to settle here as early as the Neolithic period.
Excavations that were carried out on the territory of ancient Ganja allowed to acquire new
information about the city. Expedition during the excavations on the site where Kura fall into
Mingachevir reservoir discovered the remnants of the “Bay”. Information about the construction of
the bay on the bank of the Kura is available in the work of ancient authors - Strabon, Pliny the Elder
and others. Near the Bay, a wharf for storage of goods and houses for accommodation of merchants
was discovered.
Thus the archaeological excavations confirm that ancient people lived on the territory of ancient
Ganja as early as the Stone Age. This area is one of the development centres of Neolithic, Eneolithic
and Bronze culture.
1-ci şəkil: Buxta qalıqları
2-ci
şəkil: hücrə qalıqları
Археолоэийа, Етнографийа
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
171
3- cü şəkil:
Antik və ilk orta əsrlər dövrünə aid arxeoloji materiallar
Ðÿé÷è: ò.å.ä. Ã. Ùàúûéåâ, ò.å.ä. Ã.Ñ. Èñìàéûëîâ
ÀÌÅÀ Ýÿíúÿ Ðåýèîíàë Åëìè Ìÿðêÿçèíèí Àðõåîëîýèéà âÿ Åòíîãðàôèéà øþáÿñèíèí 15 ñåíòéàáð
2010-úó èë òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ ÷àïà ìÿñëÿùÿò ýþðöëìöøäöð. (ïðîòîêîë ¹1)
Dostları ilə paylaş: |