Гядим дювр вя орта ясрляр
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
24
L.A.ƏLİYEVA
Tarix elmləri namizədi
E-mail: lale_agamirze@yahoo.com
DİN VAHİD ETNOSUN YARANMASINDA MÜHÜM AMİLLƏRDƏN BİRİ KİMİ
açar sözlər: Azərbaycan, etnos, etnogenez, din, islam,
ключевые слова: Азербайджан, этнос, этногенез, религия, ислам
key words: Azerbaijan, ethnos, ethnogenez, religion, islam
Müasir zamanəmizin sürətli tərəqqi və siyasi kataklizmlər dövründə insanlar daha çox öz ulu
əcdadlarının kimliyi, nə zamandan “biz”, deyə ifadə etdiyi toplumun meydana çıxması sualına cavab
axtarır. Belə ki, hər bir insanın müəyyən topluma aidiyyəti universal bir xüsusiyyətdir və millət
anlayışından kənarda ola biləcək fərd yoxdur.
Azərbaycan türklərinin bir xalq kimi tarix səhnəsinə çıxması elmdə maraq doğuran
mövzulardan biridir. Mövzunun araşdırılması ilk növbədə, bəzi məsələlərin öncədən təsbit edilməsini
tələb edir. Tədqiqatçı, ilk növbədə, təbii ki, etnosun yaranma zamanını və onu təşkil edən etnik
vahidlərin müəyyən edilməsi üçün çoxsaylı ilkin qaynaqlar üzərində işləməli, digər tərəfdən,
düşünürəm ki, problemin nəzəri məsələlərindən də yan keçməməlidir. Tarixşünaslığlmızda son bir
neçə on il ərzində birinci məsələ ətrafında xeyli dəyərli əsərlər meydana çıxmışdır.(1;2). Bundan
əlavə, etnosu formalaşdıran amillər ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən tədqiq edilmiş,
burada dini amilin xüsusi yeri olduğu vurğulanmış və islamın xalqımızın
formalaşmasındakı rolunu araşdırmağa müxtəlif cəhətlər göstərilmişdir. Azərbaycan
tarixşünaslığında dinin etnik sistemə təsiri məsələsinə müxtəlif tədqiqat əsərlərində
toxunulsa da, bu məsələ ayrıca bir tədqiqat obyekti olmamışdır. Bu baxımdan belə bir
mövzunun işlənməsi xeyli dərəcədə aktualdır. Bu məsələ ətrafında fikir yürütməzdən öncə,
“etnos”, “etnik birlik” kimi anlayışları analiz edək. Post-sovet məkanında geniş yayılmış
konsepsiyaya görə, etnik differensiasiya əlamətləri, yəni bir etnik vahidi digərlərindən
fərqləndirən əlamətlər bunlardır: ümumi ərazi, dil, mədəniyyət, tarix, psixoloji birlik və s.
İngilis alimi Entoni Smit də təqribən eyni əlamətləri əsas götürür: xüsusi ad, ümumi əcdad
haqqında mif, ümumi yaddaş, mədəni fərqlilik, ana vətənlə bağlılıq ethnie, yəni millətdən
öncəki etnik birliyə aid əlamətlərdir.(9,13). Lakin hazırda bu qiymətləndirmə
primordialism adlandırılır və sosial aspektləri əsas götürən konstruktivistlərin tənqid
hədəfidir. L.N.Qumilyov da primordialistlərə aid edilməsinə baxmayaraq sadaladıqlarımızı
qəbul etməyərək yazır:”Etnosu müəyyən etmək üçün heç bir real əlamət yoxdur ki, onu
bütün məlum hallara tətbiq etmək mümkün olsun. Dil, mənşə, adət-ənənə, maddi
mədəniyyət, idealogiya bəzən etnosu müəyyən edən amillərdir, bəzən də yox. Biz yalnız
bir şeyi dırnaq işarəsindən kənara çıxara bilərik- hər bir fərdin “Bu bizik, qalanlar isə
onlardır” ifadəsini qəbul etməsi.” (3,58). L.Qumilyovun digər maraq doğuran fikri ekoloji
faktorun etnogenezisə təsiri məsələsidir. Həqiqətən də, insanların nəsildən nəslə müəyyən
ərazidə bu və ya digər təbii iqlim şəraitində yaşaması etnosun spesifik psixoloji
xüsusiyyətlərinin formalaşmasına təsiri ola bilər. Amma bu amil daha çox miqrasiyalara,
etnik birliklərin yerdəyişməsinə təsir edə bilər, eləcə də, ətraf mühitin təsirindən xarakterik
təsərrüfat sahəsi, məşğuliyyət növü xalqın həyatında aparıcı ola bilər. Lakin müəyyən
həddən sonra ekoloji amilin rolunu şişirtmək atrıq qeyri-elmi bir addım olardı. Hazırda bu
sahədə dünya elmində etnos sosio-psixoloji hadisə kimi qiymətləndirilir.(4,34). Təbii ki,
etnosu araşdırarkən onun hansı toplumdan törəməsi ilk növbədə diqqət mərkəzində
Гядим дювр вя орта ясрляр
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
25
olmalıdır. Lakin bizə yüzlərlə faktlar məlumdur ki, eyni köklü olan və eyni dildə danışan
tayfalardan müxtəlif xalqlar yaranmışlar. Demək, etnosu təşkil edən komponentlərlə yanaşı
etnopsixoloji cəhətlərə, etnik stereotiplərə diqqət vermək lazımdır. Məhz bu yerdə biz din
faktorunun rolundan artıq danışa bilərik. Belə ki, din həm ayri-ayri fərdlərin psixoloji
aləminə, həm də geniş kütləyə təsir etmək gücünə malikdir.
Azərbaycan tarixşünaslığında dinin, təbii ki, ilk növbədə islamın etnogenez
prosesində rolu məsələsinə mərhum akadimik Ziya Bünyadov toxunmuşdur. Onun məhşur
“Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” (5) monoqrafiyasının yalnız üçüncü fəslinin son bir
paraqrafında bu problem öz əksini tapsa da, burada məsələ düzgün qoyulmuş və tarixi
faktlarla əsaslandırılmışdır. Z.Bünyadov Azərbaycana köçürülən ərəb tayfalarından,
köçürülmənin səbəblərindən və onun nəticələrindən ətraflı bəhs etmişdir.(5,162-174).
Maraqlıdır ki. ərəblərin köçürmə siyasəti nəticəsində hazırda ərəb ölkəsi olan, lakin ərəb
istilasınadək digər etnik ünsürlərin vətəni olan bir çox ərazilər kəskin etnik dəyikikliyə
məruz qaldı, ərəbləşdi. Azərbaycanda bu prosses alınmadı, əksinə köçürülən ərəblər
sonralar türkləşdi.
Burada qeyd etmək lazımdır ki, həmin tayfaların ölkəmizdə məskən salması dilin
köklü surətdə dəyişməsinə səbəb olmasa da, dilimizin leksikasındakı çoxsaylı ərəb söz və
ifadələrini, yəqin ki, yalnız mədəni, siyasi, elmi təmasın nəticəsi deyil, həm də bu
tayfalarla bağlamaq olar. Eyni zamanda onlar əhalinin antropoloji xüsusiyyətlərində
müəyyən iz buraxmışlar. Məlumdur ki, Strabon ölkəmizin qədim sakinləri olan albanları
təsvir edərkən onların hündürboylu, sarışın, gözlərinin rənginin açıq olduğunu yazmışdı.(
6,XI,4). Hazırda biz ölkə əhalisinin daha çox qarasaçlı, qaragözlü olduğunu görürük.
Şübhəsiz ki, bu Azərbaycan ərazisinə sonralar axın etmiş əhali ilə qarışma nəticəsində baş
vermişdir. Təbiət elmlərindən bizə qara rəngin dominant rol oynaması məlumdur. Görünür
ki, saç və dərisinin rəngi tund olan ərəb tayfaları və eləcə də, digər etnik ünsürlərlə
qarışma xalqımızın antropoloji xüsusiyyətlərində dəyişikliyə gətirib çıxarmışdır. Lakin
xilafət dövrünün xalqımızın tarixində qoyduğu mühüm iz təbii ki, yeni dinin burada
yayılması və digər dinləri sixişdırmasıdır. Professor S.S.Əliyarlı yazır ki, Azərbaycandakı
etnik proseslərin gedişində, bütünlüklə xalqın yaranmasında bu, çox əhəmiyyətli bir
yenilik oldu. Ölkənin başlıca iki toplumu: xaçpərəst alban və bütpərəst hun toplumları
arasında kilsə qanunlarının yaratdığı mənəvi-əxlaqi çəpər aradan görürüldü. İcmaarası
münasibətlər yeni tarixi məzmun qazandı. Dini qanunların qoyduğu yasağın aradan
götürülməsi, icmaarası, ikitərəfli nigahların qanuniləşməsi vahid islam dininin yayılması
şəraitində yaxın yüz il içərisində ümumxalq davranışı yaratdı. Ölkə öz etnomədəni
tarixinin yeni çağına keçdi. (1,186).
Dinin təsiri yalnız və həmişə etnik inteqrasiya ilə nəticələnmir.O, bəzən, ya da bir çox
hallarda dezinteqrasiyaya, etnik birliklərin parçalanmasına da gətirib çıxara bilir.
Bildiyimiz kimi, ərəblərin “əhl əl-kitab” adlandırdıqları xristian əhalisinə münasibəti fərqli
olmuş, allahın təkliyini tanıyanlara islamı zorla qəbul etdirməmişdilər. Akademik
Z.Bünyadov göstərir ki, islam Arranda daha tez və sürətlə yayılmışdı, lakin ölkənin dağlıq
hissələrində vəziyyət başqa idi. Burada əhali öz əvvəlki dini etiqadını saxlasa da bu
sonralar onların qriqoryanlaşmasına səbəb olmuşdur. Bu da öz növbəsində, alban əhalisinin
bir qisminin erməniləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Z.Bünyadova görə, Arsax və ona yaxın
vilayətlərin əhalisi “erməniləşmiş albanlardır”.(5,99).
Burada bir məsələyə də diqqət vermək lazımdır ki, din etnik proseslərə təsir etdiyi
kimi, əks təsir, yəni etnosun dinə təsiri də mümkündür. Bir sıra mütəxəssislərin haqlı
olaraq göstərdiyi kimi, etnos dinin özünəməxsus interpretasiyasını, öz semantik
konstruksiyasından asılı olaraq dinin özünəməxsus sosial və hüquqi normativlərini yarada
bilər. (7,52). Bu baxımdan Azərbaycanda sonralar islamın qollarından biri olan şiəliyin
geniş yayılması, fikrimcə, yalnız Səfəvi şeyxlərinin siyasi ambisiyalarını həyata
Гядим дювр вя орта ясрляр
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
26
keçirmələri üçün bir vasitə hesab edilməməlidir. Şiə məzhəbinin ərəb aləmindən daha çox,
bu aləmdən fərqli olan etnik zəmində, İran və Azərbaycan ərazisində intişar tapması,
görünür, təsadüfi deyil. Eyni zamanda, Səfəvi şahı I İsmayılın hakimiyyətə gəldiyi andan
şiəliyi hakim dini məzhəb elan etməsi üçün etnik zəmin olmasa idi, o siyasi baxımdan belə
uğurlar əldə edə bilməzdi.
Dinin etnik proseslərə təsiri ilə yanaşı, ictimai-siyasi hadisələrə təsiri və
siyasətçilərin bu gün də ondan öz məqsədləri üçün istifadə etməsi məlum faktdır. İslam
XIX-XX əsrlərdə müsəlman ölkələrində bir çox proqressiv siyasi və sosial hərəkatların
ideologiyası olmuşdur. Bu məsələ və digər məsələlər Bernard Lyuis tərəfindən tədqiq
edilmişdir.(8). Əgər nəzərə alsaq ki, etnik proseslər kəsilməzdir və müasir dövrümüzdə də
davam etməkdir, onda burada dini hazırkı şəraitdə bu proseslərə təsirinə də ötəri nəzər
salmaq yerinə düşərdi. Şübhəsiz ki, bu təsir orta əsrlər səviyyəsində deyil, lakin
konfessional proseslər öz əhəmiyyətini itirmədiyindən onlar etnik proseslərə bu və ya digər
şəkildə təsir etməkdədir.
İslam dinin Azərbaycanda yayılması burada yaşayan türk tayfalarının vahid etnos halında
formalaşmasına təkan verdi. Belə ki, dil və mənşə birliyinə mənəvi birliyin yaranmasında başlıca amil
olan dini birlik əlavə olundu. İslama qədər Azərbaycanda mövcud olan dini rəngarəngliyin aradan
qalxması ilə Azərbaycan türkləri vahid etnos halında formalaşmış oldu.
ƏDƏBİYYAT:
1.
Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmişdən 1870-ci ilədək. Prof S.S.Əliyarlının redaktəsi ilə. Bakı,
1996
2.
Гейбуллаев Г. Этногенез азербайджанцев. Баку, 1992
3.
Гумилев Л. Психологическое несходство этносов//Психология национальной
нетерпимости. Минск, 1998
4.
Платонов Ю.П., Почебут Л.Г. Этническая социальная психология. Санкт-Петербург,
1993
5.
Bünyadov Z.M. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, 1989
6.
Страбон. География. Москва, 1964
7.
Радугин А.А. Введение в религиоведение: теория, история и современные религии: курс
лекций.— М.: Центр, 1999.— 240 с.
8.
Bernard Lewis. Islam in history. Princeton, 1992
9.
Anthony Smithş Nationalism. Oxford, 2003
Л.АЛИЕВА
Кандидат исторических наук
E-mail: lale_agamirze@yahoo.com
РЕЛИГИЯ, КАК ОДИН ИЗ ФАКТОРОВ В ПРОЦЕССЕ
ФОРМИРОВАНИЯ ЕДИНОГО ЭТНОСА
В данной статье автор рассматривает роль религии в формировании этноса как один из
необходимых факторов для образования единого этнопсихологического самосознания. Здесь
вопрос изучается не только с позиций теории, но также на примере Азербайджанского народа
рассматривается влияние конфессиональных процессов на этнические. Автор полагает, что
религиозная пестрота страны мешала слиянию тюркских племен в составе единого этноса. С
принятием ислама в обоих частях Азербайджана появляется условие для формирования
единого народа.
Гядим дювр вя орта ясрляр
Тарих вя онун проблемляри, №3 2010
27
L.ALIYEVA
PHD in history
E-mail: lale_agamirze@yahoo.com
RELIGION, AS ONE OF THE FACTORS IN THE PROCESS
OF FORMATION OF ETHNOS
The author considers the role of religion in the formation of ethnos as one of necessary factors
for total ethnopsychological consciousness. This problem is studied not only from theory positions,
also here is given the example of Azerbaijani nation and here is considered the influence of religion to
the ethnic processes. The author believes, that religious diversity of the country was prevented to
merge of Turkic tribes as a part of common ethnos. After acceptance of Islam in both parts of
Azerbaijan the conditions for formation of the ethnos were completed.
e-mail: lale_agamirze@yahoo.com
Ðÿé÷è: äîñåíò Á. Ø. Øàáèéåâ, ò.å.ä. È.Ì. Ìÿììÿäîâ
Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè òàðèõ ôàêöëòÿñèíèí Àçÿðáàéúàí ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð òàðèõè êàôåä-
ðàñûíûí 14 ñåíòéàáð 2010-úó èë òàðèõëè èúëàñûíûí ãÿðàðû èëÿ ÷àïà ìÿñëÿùÿò ýþðöëìöøäöð. (ïðîòîêîë ¹1)
Dostları ilə paylaş: |