Microsoft Word Agaoglu-Kitab 2 a doc
Yüklə 15,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
41 sında ehtiramla çəkilən Ş.C.Əfqanidən sonra Misirin tanıdığı ikinci azərbaycanlı (islahatçı) mütəfəkkirin Əhməd bəy Ağaoğlu olduğunu qeyd etdikdən sonra yazır: “Rus şərqşünaslarının ən görkəmli nümayəndəsi İ.Kraçkovski böyük filosof Qasim Əminin “Yeni qadın” (“əl-Məratu əl-cədidə”) kitabının rusca nəşrinə yazdığı ön sözdə misirli yazıçı, jurnalist və tərcüməçi Səlim Qubeynin Qafqazdan gəlmiş mühacir Əhməd bəy Ağayevin “İslamda qadın hüquqları” əsərini 1905-ci ildə rusca- dan ərəb dilinə çevirərək, nəşr etdirməsini xatırlatmış, bununla o dövrdə Azərbaycan maarifçi-modernistlərin islamda müəyyən islahatlar edilməsi uğrunda mübarizə aparan Şərq mütəfək- kirlərinin sırasında olmasını göstərmişdir” 62 . Fazil Güneyin yazdığına görə “Q.Əminin bütün ərəb dünya- sına səs salmış “Yeni qadın” əsəri ilə Ə.Ağayevin “İslamda qadın hüquqları” əsəri təxminən eyni vaxtda, 1901-ci ildə çapdan çıxaraq yayılmışdır” 63 . Lakin Fazil Güneyin burada bir yanlışlığa yol verməsi ehtimalı var. Çünki burada Ağaoğlunun əsərinin adı – “İslamda qadın hüquqları” şəklində verilməklə – təhrif olunub. Və əgər bunlar Qasim Əminin iki müxtəlif (“Yeni qadın” və “Qadınların qurtuluşu”) əsəri deyilsə, onda yuxarıda adıçəkilən əsər F.Güneyin qeyd etdiyi kimi 1901-ci ildə deyil, Holly Shisslerin göstərdiyi 64 tarixdə – 1899-cu ildə çap edilmiş- dir. Yox, müəllifin bu mövzuda yalnız bir əsəri olubsa, onda təd- qiqatçılardan hansının tərcümədə səhvə yol verməsi məsələsini şərqşünas alimlərin öhdəsinə buraxırıq. Ağaoğlu, bu və ya başqa bölmələrdə qadınlara zərər verənin islam dini olmayıb “tətbiq etmələr” olduğunu önə sürsə də, islam dininin qadınlara qarşı münasibətinin, tarixi kontekstdən kənar anlaşılmayacağını iddia edir; eynilə o, (tətbiqatın tarix 62 Fazil Güney. Müasir Suriya romanı. Bakı, “Tural” NPM, 2005, s. 225-226. 63 Yenə orada, s. 226. 64 A.Holly Shissler. İki İmparatorluk Arasında. Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye (Çeviren: Taciser Ulaş Belge), 1. Baskı. İstanbul Bilgi Universitesi Yayınları, 2005, s. 223. 42 içində necə dəyişdiyini göstərdiyi kimi) islam nəzəriyyəsinin doğru anlamını da tarixi kontekst içinə yerləşdirərək göstərir – deyə Holly Shissler təhlillərinə davam edir: “Bu prosedura, islam dinində qadınların tərəqqisini və ya inkişaf prosesini əngəlləyən daxili bir şey olmadığını sübut etməyə yarayır. Lakin bu, müqəddəs kitabı normativ bir mətn olaraq ələ almayan bir prosesdir. İslama xas həqiqətlər vardır, amma bunlar peyğəm- bərin sünnətində murad-ı ilahidə olduğu kimi, tarixi kontekstdə açıqlandığı şəkildə aranmalıdır” 65 . Tədqiqatçıların qənaətinə görə, Ağaoğlunun yazılarına hakim olan ab-hava başqa islahatçılardan bütünlüklə fərqlidir. Məsələn, heç bir zaman Qasim Əmin kimi, islam hüququnun təbii hüquq ilə uyğunluq içində və nəhayətində ikisinin eyni şey olduğunu söyləmir. Ağaoğluna görə islam, bəlkə də əxlaqi bir sistem ilə kültürəl kimliyin bir cür qarışığıdır. Sıx-sıx xristianlıqla bənzər- liklər qurması və bütün böyük dinlərin ortaq xüsusiyyətlərindən bəhs etməsi, bu nöqtəni gücləndirir: Bütün böyük dinlərdə ümumi həqiqətlər vardır. İslam dini bunların tarixi ifadələrindən biridir. Ümumilikdə, “müzakirələrinin ən inandırıcı olduğu yer xəlifəlikdən bəhs etdiyi və islamın qızıl çağında qadınların fəal və önəmli olduğunu anlatmaq məqsədi daşıyan bölmələrdir. Tənəzzül probleminə və qadınların vəziyyətlərinin getdikcə pozulmasının səbəblərini araşdırmağa gəlincə isə Ağaoğlunun müzakirəsində bir zorlama və qarışıqlıq gözə çarpır” 66 . Ağaoğlu əlifba islahatının da həyati önəm daşıdığını bildirir, amma müzakirə açmır. Hətta Fransa dövründə yazdığı ilk yazı- larında əlifbanın bu qədər çətin olmasının bəzi müsbət tərəfləri olduğuna da işarə vurur, halbuki sonrakı yazılarında ümumi olaraq təhsil-tərbiyə sistemləri üzərində daha artıq durur, xüsu- silə əzbərçilik qarşısında qavrayışı inkişaf etdirməyi və analitik 65 A.Holly Shissler. İki İmparatorluk Arasında. Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye (Çeviren: Taciser Ulaş Belge), 1. Baskı. İstanbul Bilgi Universitesi Yayınları, 2005, s. 225. 66 Yenə orada, s. 225-226. 43 sistemi önə çıxarır. Eyni kontekstdə, əlifba və xüsusilə, əlifbanı öyrətmə üsullarının zərərli olduğunu vurğulayır. “Ancaq kütlə- nin oxuma-yazma səviyyəsini yüksəltmə vasitəsi olaraq əlifba, bir çox başqa islahatçıyla müqayisədə Ağaoğlu üçün o qədər önəmli deyildir” 67 . Fahri Sakal da demək olar ki, Holly Shisslerlə eyni mövqe- dən çıxış edir. Onun fikrincə, Ağaoğlunun islam dinilə bağlı yazıları ümumi olaraq dövrün siyasi və mədəni hadisələrini şərh edərkən verdiyi örnəklərdir. “Yoxsa islamla bağlı doğrudan yazı yazmamışdır. Qadınların, əlifbanın, mədrəsələrin vəziyyəti, islam aləminin geriləməsi, xilafətin səltənətə dönüb istibdadın islamı əzməsi və s. kimi mövzulara həsr edilən yazıları, əslində bütünlüklə dövrün hadisələrini daha yaxşı şərh etmək üçündür. Məsələn, Azərbaycandakı axundların fanatizmini və sünni-şiə münaqişəsinin qarşısını almaq məqsədilə “İslam və Axund”, “İslamiyyətdə qadın” kimi əsərlərini yazmışdır” 68 . Qadınların vəziyyətini müzakirə edərkən Ağaoğlunun əsas istifadə etdiyi terminlər bunlardır: “haqq”, “ədalət”, “insan ol- maq”, “fərdləşmək”. Müzakirəyə, fiziki inkişaf və fiziki azadlıq kimi “təbii” haqlarla başlar və mədəni haqlar deyə biləcəyimiz sahəyə girərək hüquqi haqlarla davam edər. Bunlar mülkiyyət, mədəni həyat və təşkilatlanma sahəsindəki azadlıqlardır. “İlk növbədə qadınların əxlaqi varlıqlar olaraq tanınmasını, yəni hüquqi baxımdan tam anlamıyla fərd olaraq tanınmalarını və ona görə davranılmasını tələb etməkdədir. Ağaoğlu, ərəblərin gözün- də qadınların önəmini artıran, onların fərd olaraq tanınmalarını 67 A.Holly Shissler. İki İmparatorluk Arasında. Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye (Çeviren: Taciser Ulaş Belge), 1. Baskı. İstanbul Bilgi Universitesi Yayınları, 2005, s. 235. 68 Fahri Sakal. Ağaoğlu Ahmed Bey. Ankara:,Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s. 132-133. Yüklə 15,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|